حکیم ابوالمجدود مجدود بن آدم سنایی شاعر و عارف بزرگ در اواسط یا اوایل نیمه دوم قرن پنجم هجری در غزنی به دنیا آمد. وی پس از فراگیری فنون زبان و بلاغت به عادت شاعران آن روزگار به دربار روی آورد و در دستگاه غزنوی به شکرانه شاعری رسید.
زندگی سنایی در ابتدا با آلودگی دادگاه آمیخته شد. تا اینکه شاعر بزرگ با بیم حق، ریسمان عشق شد و جمال داست دزد جان و دل او شد. شوق عشق انگیزه ای بود برای پشت کردن به امور جهانی و اوهام.
در مورد تحول درونی و رویکرد او به عالم عرفان، اهل صومعه به افسانه ای که مسجد در نفحات الانس نقل می کند معتقد بودند:
«سلطان محمود سبکتکین در زمستان غزنی را ترک کرد تا به چند ممالک کافر برود و سنایی قصیده ای بر جلال او خواند. می خواست آن را پخش کند.
او زمانی به گلخان رسید که از شیفتگان و عزیزانش بود که از وظایف خود فراتر رفت و به «لای خوار» شهرت داشت. چون همیشه آنجا بود و شراب می خورد. صدایی شنید که به ساقی خود گفت: لیوان کوری محمودک سبکتکین را پر کن تا من بخورم!
ساقی گفت: محمود غازی و پادشاه اسلام است.
گفت: بس است مرد بدبخت. آنچه تحت فرمان اوست برای تصرف دولت دیگر مصادره نمی شود».
یک فنجان بردارید و بخورید. یک لیوان دیگر برای شاعر سنایی کوری پر کن!» ساقی گفت: «سنایی مردی درستکار و مهربان است.
گفت: اگر ملایم بود، همان کاری را می کرد که شما کردید. «او روی کاغذ چیزهای زیادی نوشت که به او نمی خورد و نمی داند برای چه ساخته شده است.
سنایی به محض شنیدن آن حالش دگرگون شد و از سر غفلت از مستی غفلت آگاه شد و ایستاد و شروع به رفتار کرد.
تغییر رفتار شاعر، چه ناگهانی و چه آنی، چه از روی علم، آگاهی، دانش و شناخت، عملاً زندگی و اندیشه او را دگرگون و دگرگون کرد. او سال های نوجوانی را در شهرهای بلخ، سرخس و هرات، نیشابور گذراند و احتمالاً در همان ایام به زیارت كابو رفته است.
در آن مسیر معنوی با بسیاری از دوستداران حقیقت و عرفان آشنا شد و آمادگی انقلابی درونی در او رقم خورد. به هر حال شاعر پریشان تا پایان عمر در گوشه ای از تنهایی و انزوای صوفیانه به سرودن و تنظیم اشعار خود از جمله مثنوی معروف خود به نام حدیثه الحکیکه و شریعت التاریکه پرداخت.
سنایی در سال 535 ه. ق از دنیا رفت و اکنون قبر او در غزنی زیارتگاه خاص و عام است. آثار او غیر از دیوان غزال و ترانه ها عبارتند از:
1- شهر و ایالت جمهوری: این مثنوی را الهی نامه نیز می نامند، ده هزار بیت در ده باب دارد. سنایی آن را در سال 524 هجری قمری سروده است. سال هجری در سال 525 هجری قمری آغاز شد. ق تمام شد. مضامین این کتاب، علاوه بر صلوات (حمد و ثنا) خداوند و رسول و اهل بیت و یارانش، به عقل، علم، حکمت و عشق مربوط می شود.
حدیقة الحقیقه یکی از آهنگ هایی است که شاعران زیادی را تحت تأثیر خود قرار داده است. سنایی با سرودن این شعر، فصل جدیدی را در سرودن اشعار عرفانی در تاریخ ادبیات و عرفان گشود.
شاعران بزرگی چون خاقانی و نظامی به ترتیب تحفه عراقی ها و مخزن اسرار را تحت تأثیر مستقیم این آهنگ سروده اند و سال ها بعد عطار و مولانا تصنیف مثنوی عرفانی را می سازند.
2- سفر به قیامت: سیرالعباد مثنوی بیش از هفتصد بیت است که شاعر در آن به صورت تمثیلی از آفرینش انسان و انواع انسان ها و عقل و مسائل اخلاقی سخن می گوید.
3- روش تحقیق; 4- کارنامه بلخ; 5- نامه عاشقانه; 6- حکمت نامه; 7- تجربه علم.
شعر سنایی شعری است کوبنده و پرخاشگر. مضامین بیشتر اشعارش در مذمت دنیاطلبی و دنیاپرستی است. او بی رحمانه با زاهدان ریاکار و حاکمان ستمگر که هر یک دیگری را توجیه می کنند مبارزه می کند و از بیان حقیقت عریان که هم تلخ و هم سوزناک است دریغ نمی کند.
سنایی با انتقاد از اوضاع اجتماعی روزگار خود، علاوه بر بیان دردها و مشکلاتی که در آن زمان گریبانش را گرفته بود، نشان می‌دهد که شاعر درد و دین است. در روزگاری که حاکمان واقعی شریعت جایی ندارند و اهل فسق و نفاق بر تخت قدرت تکیه زده اند; پادشاهان ظالم به دنبال دادستان های ضعیف نیستند، بلکه بیشتر به دنبال استبداد هستند.
اندیشه شبه یونانی بر اندیشه دینی و وحیانی غلبه کرد; در میان صوفیان طهارت نیست; مجموعه های ذکر، مجموعه های برنج و شیر و شکر است و در آنها از زهد و عرفان و اسماء الهی خبری نیست; زنای رایج و اعمال خیر خالصانه جداست. در بناهای آن زمان اثری از سلامت ایمان و صحت وجدان نیست; من …
بیشتر مضمون و اندیشه در اشعار سنایی حول محور نقد اجتماعی می چرخد. لبه تیز زبان او غالباً متوجه ظالمان و حاکمان ستمگر است. سنایی غالباً با به تصویر کشیدن زندگی زاهدانه پیامبر و معصوم و صحابه و تأکید بر آن در اشعار خود می کوشد جامعه آرمانی خود را که در واقعیت ظاهر شده به تصویر بکشد.
اندیشه زهد و عرفان نیز از مهمترین محورهای موضوعی اشعار سنایی است. نکوهش دنیا، فکر مرگ، هشدار به شکستن آرزوهای طولانی و بی حد و حصر، پند و اندرز خود واقعی انسان، از مضامین مشترک اشعار اوست:
ای مسلمانان، موجودات دیگری را آفریدند
بی احترامی معروف را تکذیب کردند
شریعت را در خیر و شر رد کردند
آنها سخنان بطلمیوس و جالینوس را باور کردند
دانشمندان غیرفعال از روی طمع
خودشان را مسخره کردند
خون چشم بیوه خون صبح است
مقامات دولتی وارد جام شدند …
چقدر طول می کشد تا دارالغوری به دارالسرور تبدیل شود؟
چقدر طول می کشد تا یک زندان ساخته شود؟
در خانه عزاداری مذهب و چند شیرینی؟
در راه رعنا سرای دیو و اینهمه کار…
سنایی به استثنای فردوسی و ناصرخسرو یکی از نخستین شاعرانی است که تفکر را در تاریخ شعر فارسی به چالش می کشد که با تزریق اندیشه عرفانی به کالبد شعر خود میدان وسیعی برای تغییر نگرش ها و شیوه های تفکر ایجاد می کند. شاعر پس از او و بر شعر سایه سنگینی می افکند و فارسی تا چند قرن پس از او گسترش یافت.
مسیری که سنایی طی کرده محدود به یک قالب نیست. برعکس، قدرت شاعر در استفاده از کلمات و تسلط او بر زبان شعر، همراه با اندیشه های بدیع او، او را قادر می سازد که طرحی نو هم در غزل و هم در مثنوی بیافریند و اگر قبلاً موضوع بود، برود. از شعر محدود به مدح پادشاهان و درباریان و احیاناً توصیفات طبیعی مانند چشمه‌ها و گنج‌ها و غیره است و نمایندگان خاص این نوع آواز شاعرانی چون انصاری، فرخی و منوچهری بوده‌اند.
غزل نیز در حوزه عشق مجاز و هوا و آرزوهای زمینی محدود بود و شاعران بیش از آنکه به مرغان هوا وابسته باشند به زمین وابسته بودند. مثنوی حماسی تا حد زیادی توسط حکیم فردوسی سروده شد و به جز چند آهنگ عاشقانه، اثر بزرگ دیگری در این قالب ظاهر نشده و ظرفیت واقعی آن هنوز مشخص نیست.
قیام سنایی بر علیه خود همان قیام او در برابر وضعیت کنونی زمان بود و پیامدهای این استحاله و استحاله بدون هیچ تصنعی و تکلیفی در آثار و اشعار او نمایان شد; او از نخستین شاعرانی بود که در قصیده مسائل اجتماعی و عرفانی و زهد و حکمت معنوی را رواج داد و در این اثر به مقامی بزرگ رسید; از این رو بسیاری از ترانه های او هنوز بهترین نمونه ترانه های اجتماعی، عرفانی و زاهدانه است.
سنایی در عرصه غزل، دریچه ای از اشراق و شورهای معنوی بر آن گشود و غزل را زبان عشق و شور عرفانی قرار داد. سنایی در قالب مثنوی، حکمت و برکات معنوی پیامبر(ص) را با بیانی تمثیلی بیان می کند که در سرودن مثنوی کلامی و عرفانی، شاعران بسیاری پس از ایشان از جمله خاقانی، نظامی، عطار و مولانا را برانگیخته است. بیهوده نیست که خاقانی برای اثبات عظمت شعرش خود را با سنایی مقایسه کرده و مدعی است که
موارد زیر شایسته سنایی است:
چو در زمان سنایی نوشته است
بگذار آسمان به وسعت من باشد
چون در زیرزمین غزنی جادوگر شد
خاک شروان جادوی جدید است
نظامی نیز مخزن الاسرار را با حدیث سنایی یکی می داند:
نامه از دو حرم آمده است
هر دو در دو بهرام شاه ثبت شده اند
آن طلا از یک معدن باستانی ریخته می شود
وین دری از دریای نو
برگرفته از علم غزنین است
وین منتظر یک سکه رومی بود
مولانا می سراید:
عطار روح بود و سنایی دو چشم او
دنبال سنایی و آتارا رفتیم
زبان شعر صنعا در اشعار و مثنوی های او زبانی سفت و سخت است. هر گاه دهانش را باز می کند تا عاقلانه حرف بزند یا از خرده خواران چاپلوسی کند. اشعار او چنان قلعه‌های باشکوهی است که هر پهلوانی نمی‌تواند آنها را تسخیر کند و آن هم به دلیل وجود شاعران عرفانی و غیرعرفانی متعدد در تاریخ ادبیات فارسی، تنها عده‌ای توان نفوذ در قلعه و خلق و شکار کردن را داشتند. زبان ترانه های او اگرچه محکم و استوار است اما زیبایی و ویژگی های زیبایی شناختی خاص خود را دارد. زبان خرد، انتقاد و محبت است. و گاه مانند سلمانی پیروز است که خود شاعر نیز از گزند او مصون نیست و چون جنون شعری او شکوفا شود، دیگر نمی تواند در برابر هر زنجیره ای که او را به دستورات شاهنشاهی و اخلاق معمول افراد فرودست گره بزند، تاب بیاورد. از حد متوسط غزلیات سنایی به دلیل مضمون عاشقانه‌شان نرم‌تر و شیواتر است. البته در قضاوت شعر سنایی باید همواره دو دوره فکری او را در نظر گرفت. زیرا شعر او قبل از تحول و انقلاب داخلی با اوضاع آن زمان بیشتر همخوانی داشت و شاعری مدح و تقلید به شمار می رفت; اما پس از دگرگونی درونی، شعر او نیز دگرگون شد و اندیشه و خرد معنوی وجهی قابل تشخیص و غالب بر شعر او شد.
منبع: www.1000Pich.com