بیوگرافی غیاث الدین یمشیدا کاشانی

غیاث الدین یمشید کاشانی (832-732ق / 1429-1388م) زبردست ترین حسابدار و آخرین ریاضیدان برجسته دوره اسلامی و یکی از بزرگ ترین شخصیت های تاریخ ایران به شمار می رود.

او روش های قدیمی انجام چهار عملیات اصلی حساب را تکمیل و تصحیح کرد و روش های جدید و ساده تری را برای آنها ابداع کرد. کاشانیه را در واقع باید مخترع روش های فعلی انجام چهار عمل اصلی حسابی (به ویژه ضرب و تقسیم) دانست. کتاب ارزشمند او، مفتاح الحساب، کتاب درسی ریاضیات پایه است و از نظر فراوانی، تنوع مطالب و بیان روان‌شناختی، برترین آثار ریاضی قرون وسطی به شمار می‌رود.
جمشید ملقب به جاسودین فرزند یک پزشک کاشانی به نام مسعود در حدود سال 790 هجری قمری (1388) در کاشان به دنیا آمد. او در تمام آثارش خود را این گونه معرفی می کرد: «کمترین بندگان خدا (یا محتاج ترین بندگان خدا برای رحمت او)، جمشید پسر مسعود طبیب کاشانی پسر محمود بن محمد. «بیشتر آنچه از زندگی او می دانیم از بررسی آثار ارزشمند علمی او و نیز از دو نامه ای که به پدرش و مردم کاشان نوشت به دست آمده است.
دوران کودکی و جوانی وی مصادف با اوج تهاجمات وحشیانه تیمور به ایران بود. با این حال جمشید هرگز از تدریس علوم مختلف در شرایط یکسان غافل نشد. پدرش مسعود چنانکه گفتیم طبیب بود، ولی ممکن است از علوم دیگر بهره فراوان برده باشد. مثلاً از یکی از نامه های کاشانی به پدرش معلوم می شود که پدرش قصد داشت شرحی بر موازین نصیرالدین طوسی بنویسد و برای پسرش جمشید بفرستد.
اولین فعالیت علمی کاشان که تاریخ دقیق آن را می دانیم، رصد خسوف ها در ۱۲۸۰۸ ماه گرفتگی است که برابر با ۲ ژوئن ۱۴۰۶ میلادی در کاشان است.

غیاث الدین اولین مقاله علمی خود را در 21 رمضان سال 809 هجری قمری مطابق اول مارس 1407 میلادی، دو سال پس از مرگ تیمور و پایان طغیان او در همین شهر نوشت. چهار سال بعد در سال 813 هجری قمری هنوز در کاشان بود و رساله ای کوتاه در علم نجوم به فارسی نوشت. در سال ۸۱۶ هجری قمری کتاب مهم نجومی خود زیج خاکانی را به فارسی نوشت و به الغ بی پسر شاه روح و نوه تیمور ساکن سمرقند اهدا کرد. کاشانی ابراز امیدواری کرد که با حمایت آلگا بگا بتواند با سهولت بیشتری به تحقیقات علمی خود ادامه دهد.
کاشانی حداقل مدتی پس از خلق کتاب ارزشمند خلاصه المفتی یعنی هفتم شعبان سال 824 هجری قمری مطابق با 7 اوت 1421 در کاشانی است. این نکته به خودی خود بسیار تعجب برانگیز است که چرا عالمی چون آلگا بیگ پس از مطالعه زی کاگانی نبوغ منحصر به فرد خالق آن یعنی کاشانی را درک نکرده است! کاشانی در یکی از دو نامه خود از یک سو تلویحا از اینکه دیر مورد توجه مقامات قرار گرفته و از سوی دیگر پس از مدت ها به شهری مانند سمرقند دعوت نشده است، گلایه می کند.
کاشانی احتمالاً در سال 824 هجری قمری به همراه معین الدین کاشانی (همکار گیاس الدین در کاشان و سمرقند) کاشان را به مقصد سمرقند ترک کرد و همانطور که کم و بیش در نامه های خود ذکر کرده است، در ساخت رصدخانه سمرقند نقش عمده ای داشته است.

از همان ابتدا به عنوان مدیر آن انتخاب شد و مدت نسبتاً کوتاهی تا پایان عمر در آن سمت باقی ماند. وی سرانجام در صبح چهارشنبه 19 رمضان سال 832 هجری قمری برابر با 22 ژوئن 1429 میلادی در خارج از شهر سمرقند و در رصدخانه درگذشت.
امین احمد رازی در کتاب تذکره هفت اکلیم می گوید که الغ بی دستور قتل او را صادر کرد زیرا کاشانی آنطور که باید برچسب حضور در دادگاه را رعایت نکرد و شاید آلگا بای دستور قتل او را صادر کرد. نامه‌های کاشانی به پدر نشان می‌دهد که پدر به دلایلی نگران سرنوشت پسرش در دربار الغبغه بوده و در نامه یا نامه‌هایی به پسرش از خطرات معمول دربار شاهان هشدار می‌دهد و کاشانی سال آلگا بیگ به عنوان پدر شاهد توجه خاصی به خود داشت.

فعالیت های علمی وی عبارتند از:
1. یافتن کسرهای اعشاری: اگرچه کاشانی اولین نفری نیست که از این کسورات استفاده می کند، اما بی شک رواج این کسورات را مدیون او هستیم.
2. طبقه بندی معادلات درجه اول تا چهارم و حل عددی معادلات درجه چهارم و بالاتر.
3. عدد p را محاسبه کنید. کاشانی عدد ص را در الرساله المحیطی (ص 28) با دقتی محاسبه کرد که تا 150 سال پس از او بی رقیب باقی ماند.
4. تکمیل و اصلاح روش های قدیمی، انجام چهار عملیات اصلی و ابداع روش های جدید برای آنها . کاشانیه را در واقع باید مخترع روش های فعلی انجام چهار عمل اصلی حسابی (به ویژه ضرب و تقسیم) دانست.
5. یافتن روش فعلی یافتن ریشه nامین عدد دلخواه. روش کاسانی اساساً همان روشی است که صدها سال بعد توسط پائولو روفینی (ریاضیدان ایتالیایی، 1765-1822) و ویلیام جورج هارنر (ریاضیدان انگلیسی، 1737-1837) ابداع شد.
6. روش فعلی یافتن ریشه را ابداع کنید (ریشه دوم) که در اصل یک روش ساده شده برای یافتن ریشه n است.
7. یک ابزار ردیابی ایجاد کنید. کاشانی ابزار رصدی جالبی اختراع کرد و آن را تبک المناتیک نامید. همچنین بحثی با عنوان نزهة الحدائق درباره نحوه کار با آن نوشت. 8. تصحیح زیج ایلخانی. کاشانی نیز در تصحیح مشکل زیج ایلخانی زیج خاقانی را نوشته است.
9. نگارش مهمترین کتاب حساب. کتاب مفتاح الحساب کاشانی مهمترین و مفصل ترین اثر ریاضی و حساب عملی در دوره اسلامی است.
10. حساب جیب دیپلم. کاشانی در بحث آب و جیب مقداری برای جیب یک درجه به دست آورد (60 sin 18) که اگر بر 60 تقسیم شود، حاصل تا 17 رقم اعشار با مقدار واقعی یک سینوس یک درجه مطابقت دارد.
آثار او شامل :
1. موفق باشید (نردبان آسمانی) یا بحث کمالیجه در عربی. کاشانی این مناظره را در 21 رمضان 809 هجری قمری (اول مارس 1407) در کاشانی پایان داد. کاشانی در این بحث از قطر زمین و همچنین قطر خورشید و ماه و سیارات و ستارگان و فاصله آنها از زمین صحبت می کند.
2. شرح مختصری از علم تفویض به زبان فارسی. کاشانی این رساله را در سال 813 هجری قمری یا کمی قبل از آن نوشته است. او در این بحث در مورد مدار ماه، خورشید، ستارگان و سیارات و نحوه حرکت آنها صحبت می کند.
3. زیج خاقانی به فارسی: این کتاب یکی از آثار مهم نجومی کاشانی است. کاشانی این زیگزاگ را در سال 816 هجری قمری در سال 1413 تکمیل کرد. هدف کاشانی از نوشتن این ضیاء اصلاح اشتباهاتی است که در ضیاء ایلخانی رخ داده است. کاشانی در مقدمه زید، علیرغم انتقاد از مضمون زید ایلخانی، نویسنده آن، خیّه نصیرالدین طوسی را با احترام و احترام فراوان ستود.
4. توضیحات ابزار Sadd به زبان فارسی: کاشانی این رساله را در سال 818 هجری قمری (ژانویه 1416) برای شخصی به نام سلطان اسکندر نوشته است. برخی این اسکندر را «اسکندر بن کراجوسف کراکویونلو» نامیده اند. اما برخی دیگر بر این باورند که اسکندر پسر عموی آلگا بگا بود که بر ایران و اصفهان حکومت می کرد.
5. زبان عربیکاشانی این رساله را در دهم بهمن ماه سال 818 قمری مطابق 10 فوریه 1416 میلادی (حدود یک ماه پس از نگارش رساله ای در مورد آلات رصدی) نوشت و در آن وسیله ای را به نام مناطقی که اختراع خود او بود توصیف کرد. با این دستگاه می توانید موقعیت ماه و خورشید و پنج سیاره از قبل شناخته شده و همچنین فاصله هر یک از آنها تا زمین و همچنین برخی از پارامترهای سیارات دیگر را بدست آورید.
6. منظور از الحدائک ذیل است: کاشانی در نیمه شعبان سال 829 هجری قمری (22 ژوئن 1426) و زمانی که در سمرقند بود، ده «الحاک» (ضمیمه) به نوجی الهدایکو اضافه کرد.
7. گسترش زبان عربی: این بحث همانطور که از نامش پیداست گزیده ای از کلید کاشانی است. کاشانی خلاصه کار هفتم شعبان 824 هجری قمری (7 اوت 1421) را به پایان رساند. وی در مقدمه این بحث می گوید: «وقتی فارغ التحصیل شدم، مطالب این کتاب را که برای مبتدیان اجباری است، در این خلاصه جمع آوری کردم و آن را خلاصه کلید نامیدم.
8. پیام زیست محیطی به زبان عربی: کاشانی این بحث را که از مهم ترین آثار اوست، در نیمه شعبان سال 827 هجری قمری (تیر 1424) به پایان رساند. در این بحث نسبت محیط دایره و قطر آن یعنی عدد پی را بدست آورد.
9. آب و جیبکاشانی این پایان نامه را در مورد نحوه محاسبه جیب نمره (). متأسفانه متن اصلی این بحث حفظ نشده است، اما از توضیحاتی که روی آن نوشته شده، می توان محتوای آن را دریافت.
10. اشیاء زیج: کاشانی این اثر را پیش از سال 830 هجری قمری نوشته است زیرا در مقدمه مفتاح الحساب (ص 36) از این کتاب یاد کرده است، اما تاکنون نسخه قطعی آن ثبت نشده است.
کاشانی کار تألیف مفتاح الحساب را که بی شک مهم ترین، مفصل و برجسته ترین کتاب ریاضیات عملی دوره اسلامی است، سوم جمادی الاولی در سال 830 هجری قمری برابر با 2 مارس 1427 میلادی به پایان رساند. و توسط الگا بی اهدا شد.

اما وی این کتاب را حداقل 6 سال پیش یعنی 824 سال قمری تالیف کرده و در این مدت به اتمام و تصحیح آن مشغول بوده است. زیرا در مقدمه تلخیص مفتح که در همان سال نوشته شده، تأکید کرده است که پس از پایان تألیف مفتح، این خلاصه را آورده است.
پاول لوکی، دانشمند برجسته آلمانی که بیش از هر مورخ دیگری تلاش کرد تا جهان را به اهمیت کار ریاضی این دانشمند بزرگ بشناساند، درباره آثار کاشانی می گوید: و غرب وجود دارد، آن را ریاضیدان باهوش، مخترع، یافتم. منتقد و متفکر.

کاشانی از کار ریاضیدانان پیش از خود به ویژه در فن محاسبات و به کارگیری روش های تقریبی به خوبی آگاه بود. اگر بحث او از محیط زیست به دست ریاضیدانان غربی معاصرش می رسید، مردم در غرب دیگر نیازی به بحث و جدل های مبتذل و نوشتن در مورد اندازه گیری دایره (= محاسبه عدد پی) نداشتند.

«اگر نظریه روشن و روش علمی او در شناسایی کسرهای اعشاری منتشر شده بود، فرانسوا ویتون، استفان و بورژوا مجبور نبودند یک قرن و نیم پس از کاشانی از نیروی فکری و عملی خود برای کشف مجدد این کسرها استفاده کنند.
ادوارد استوارت کندی، دانشمند برجسته آمریکایی که مدتی در ایران زندگی می کرد و با زبان فارسی آشنا بود، درباره کاشانی چنین می گوید:

«در ابتدا باید گفت که کاشانی حسابداری زبردست بود و در این زمینه مهارت های استثنایی داشت. و گواه این مدعا این است که به راحتی و روانی از شصت عدد خالص شمرد. او کسرهای اعشاری را با استفاده از روش تکراری در حساب به طور کامل و پیوسته اختراع کرد. «او به طرز ماهرانه‌ای مراحل محاسبه را تنظیم کرد تا بتواند حداکثر خطا را پیش‌بینی کند و صحت اعمال را در همه جا آزمایش کند.
آدولف یوشکویچ، دانشمند مشهور روسی، درباره کتاب ارزشمند کاشانی در تاریخ ریاضیات در قرون وسطی می نویسد: آیا. «این کتاب تقریباً در تمام آثار ریاضی قرون وسطی از نظر فراوانی و تنوع مطالب، محتوا و بیان روان‌شناختی بی‌نظیر است.

منبع: biografiaka.akairan.com