بیماری گوشه چیست؟
بیماری گوشه (Gaucher disease) در نتیجه‌ی تجمع انواع خاصی از مواد چربی در تعدادی از اندام‌ها به‌ویژه طحال و کبد ایجاد می‌شود. این امر موجب بزرگ‌شدگی اندام‌های مذکور گشته و می‌تواند عملکرد آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد. مواد چربی ممکن است در بافت استخوان نیز تجمع یافته و تضعیف استخوان و افزایش احتمال شکستگی آن را به دنبال داشته باشد.
همچنین بیماری ممکن است با درگیر کردن مغز استخوان، موجب اختلال در انعقاد خون شود. در افراد مبتلا به بیماری گوشه آنزیم تجزیه‌کننده‌ی مواد چربیِ مذکور، عملکرد صحیح ندارد. درمان بیمار نیز اغلب شامل تجویز جایگزین آنزیمی است. این ناهنجاری موروثی در میان مردم یهود نژاد شرقی و اروپای مرکزی (آشکِنازی) شیوع بالایی دارد. علائم بیماری در هر سنی می‌تواند ظاهر شود.
در جمعیت کلی از هر 50.000 الی 100.000، 1 نفر به بیماری گوشه مبتلا می باشد. تیپ 1 شایع ترین نوع این اختلال است که در اقوام اشکنازی های یهودی ( Ashkenazi ) (اروپای شرقی و مرکزی) بیش تر از سایر قوم ها شایع است. در این قوم از هر 500 الی 1.000، 1 نفر به تیپ 1 مبتلا می باشد. سایر تیپ های بیماری گوشه نادر هستند و میزان شیوع آن ها در اقوام اشکنازی های یهودی بیشتر نیست.
نشانه‌های بیماری گوشه
انواع متعدد بیماری گوشه وجود داشته و به تبع آن نیز علائم و نشانه‌های متفاوتی را حتی در یک نوع از بیماری می‌توان مشاهده کرد. نوع یکِ بیماری گوشه، شایع‌ترین نوع آن است. شدت بیماری در فرزندان یک خانواده، حتی دوقلوهای هم‌سان، می‌تواند متفاوت باشد. برخی افراد مبتلا به بیماری گوشه علائم خفیفی داشته یا هیچ علامتی را بروز نمی‌دهند. با این حال، بسیاری از افراد مبتلا، درجات متفاوتی از مشکلات زیر را تجربه می‌کنند:
ناراحتی‌های شکمی: با توجه به بزرگ‌شدگی شاخص کبد و به‌خصوص طحال، شکم بیمار ممکن است متورم گشته و درد داشته باشد.
ناهنجاری‌های اسکلتی: بیماری گوشه استخوان‌ها را تضعیف کرده و خطر بروز شکستگی‌های دردناک را افزایش می‌دهد. همچنین ممکن است موجب اختلال در خون‌رسانی استخوان‌ها و مرگ بافتی بخشی از آن‌ها شود.
اختلالات خونی: کاهش تعداد گلبول‌های قرمز سالم در بیماری گوشه (آنمی) می‌تواند احساس خستگی شدید به دنبال داشته باشد. بیماری گوشه سلول‌های عامل انعقاد خون را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ این امر باعث افزایش احتمال بروز کبودی و خون‌ریزی‌های بینی می‌شود.
به‌ندرت بیماری گوشه با اثر بر مغز، موجب حرکات غیرعادی چشم، سفتی عضلات، دشواری در بلع و تشنج می‌گردد. یکی از انواع نادر بیماری در نوزادی بروز کرده و معمولاً مرگ بیمار در دو سالگی را در پی دارد. در صورت بروز علائم و نشانه‌های مرتبط با بیماری گوشه، به پزشک مراجعه کنید.
دلایل ایجاد بیماری گوشه
بیماری گوشه دارای الگوی توارثی اتوزومی مغلوب است؛ به این معنا که هر دو والد باید ناقل بیماری و ژن جهش‌یافته باشند تا بیماری در فرد ظاهر شود.
انواع تیپ های بیماری گوشه
تیپ 1 بیماری گوشه (Type 1 Gaucher disease) شایع ترین نوع این اختلال است. این تیپ، non-neuronopathic نیز نامیده می شود، زیرا معمولا مغز و نخاع (سیستم عصبی مرکزی-the central nervous system) را تحت تاثیر قرار نمی دهد. شدت علائم این اختلال از خفیف تا شدید متغییر بوده و ممکن است در هر زمانی بین کودکی و بزرگسالی ایجاد شوند.
علائم اصلی این اختلال شامل بزرگ شدن کبد و طحال (هپاتواسپلنومگالی-hepatosplenomegaly)، کاهش تعداد گلبول های قرمز (آنمی-anemia)، کبودی سریع در اثر کاهش پلاکت های خون (ترومبوسیتوپنی-thrombocytopenia)، بیماری ریوی و اختلالات استخوانی شامل درد استخوانی، شکستگی و آرتریت (arthritis) می باشد.
تیپ های 2 و 3 بیماری گوشه به عنوان neuronopathic شناخته می شوند، زیرا دستگاه عصبی مرکزی را تحت تاثیر قرار می دهند. علاوه بر علائم قید شده در بالا، این اختلالات باعث حرکات غیرطبیعی چشم ها، تشنج و آسیب مغزی نیز می شوند. معمولا تیپ 2 بیماری گوشه باعث ایجاد مشکلات بسیار جدی و خطرناکی شده که در اوایل نوزادی ایجاد می شوند. تیپ 3 بیماری گوشه نیز سیستم عصبی را تحت تاثیر قرار می دهد، اما سرعت پیشرفت و وخامت آن آهسته تر از تیپ 2 است.
شدیدترین تیپ بیماری گوشه، perinatal lethal نامیده می شود. این اختلال باعث ایجاد عوارض شدید و مرگ آوری قبل از تولد و یا در دوران نوزادی می شود. علائم perinatal lethal می تواند شامل موارد زیر باشد:
ورم بیش از حد در اثر تجمع آب قبل از تولد (هیدروپس فتالیس-hydrops fetalis)، خشکی و ورقه ورقه شدن پوست (ایکتیوز-ichthyosis) و یا سایر اختلالات پوستی، هپاتواسپلنومگالی (hepatosplenomegaly)، علائم بارز در صورت و مشکلات عصبی جدی است. همان طور که از نام این اختلال مشخص است، بیش تر نوزادان مبتلا به perinatal lethal، تنها چند روز پس از تولد زنده می مانند.
نوع دیگری از بیماری گوشه، تیپ قلبی-عروقی (cardiovascular type) نام دارد، زیرا در ابتدا قلب را تحت تاثیر قرار داده و باعث سفت و سخت شدن دریچه های قلبی می شود (calcify). علاوه بر این، ممکن است افراد مبتلا به تیپ قلبی-عروقی بیماری گوشه، دچار اختلالات چشمی، بیماری استخوان و افزایش خفیف اندازه طحال (اسپلنومگالی-splenomegaly) نیز از علائم این بیماری است.
علت ابتلا به بیماری گوشه
جهش در ژن GBA باعث ایجاد بیماری گوشه می شود. این ژن دستور ساخت آنزیمی به نام بتا گلوکوسربریداز (beta-glucocerebrosidase) را صادر می کند. این آنزیم ماده چربی به نام گلوکوسربروزید (glucocerebroside) را به قند (گلوکز-glucose) و یک مولکول چرب ساده تر (سرامید-ceramide) تجزیه می کند. جهش در ژن GBA باعث کاهش شدید و یا حذف فعالیت بتا گلوکوسربریداز می شود.
در اثر کاهش این آنزیم، گلوکوسربروزید و مواد مرتبط با آن، به مقدار سمی در سلول ها انباشته می شود. بافت ها و اندام ها در اثر انباشتگی و ذخیره این مواد دچار آسیب و ایجاد علائم بارز بیماری گوشه می شوند.
مردم یهود نژاد شرقی و اروپای مرکزی (آشکِنازی) در خطر بالای بروز شایع‌ترین نوع بیماری گوشه قرار دارند.
عوارض حاصل از بیماری گوشه
بیماری گوشه می‌تواند منجر به عوارض زیر گردد:
-
تأخیر در رشد و بلوغ کودکان -
مشکلات مربوط به شاخه‌ی زنان و زایمان -
بیماری پارکینسون -
سرطان‌هایی مانند میلوما، لوسمی و لنفوما
روش تشخیص بیماری گوشه
طی معاینه‌ی فیزیکی پزشک با فشار دادن شکم کودک، اندازه‌ی کبد و طحال را ارزیابی می‌کند. علاوه بر این، پزشک قد و وزن کودک را با نمودارهای رشد استاندارد مقایسه کرده و سپس ممکن است انجام تست‌های خاص آزمایشگاهی، تست‌های تصویربرداری و مشاورهی ژنتیک را توصیه کند.
تست‌های آزمایشگاهی بیماری گوشه
نمونه‌های خونی را می‌توان از نظر وجود یا عدم وجود آنزیم مرتبط با بیماری گوشه ارزیابی کرد. آنالیز ژنتیکی نیز می‌تواند ابتلا به بیماری را تأیید کند.
تست‌های تصویربرداری بیماری گوشه
افرادی که بیماری آن‌ها تشخیص داده می‌شود، باید برای پی‌گیری پیشرفت بیماری، برخی تست‌های دوره‌ای از جمله موارد زیر را انجام دهند:
-
تست سنجش میزان جذب پرتوهای X دوگانه۱ (DXA): این تست از پرتوهای کم‌انرژی X برای اندازه‌گیری تراکم استخوان استفاده می‌کند. -
MRI: این روش از امواج رادیویی و یک میدان مغناطیسی قوی برای تشخیص بزرگ‌شدگی طحال یا کبد و درگیری یا عدم درگیری مغز استخوان استفاده می‌کند.
غربالگری پیش از بارداری و تست‌های قبل از تولد برای تشخیص بیماری گوشه
برخی افراد در صورت داشتن سابقه‌ی خانوادگی ابتلا به بیماری گوشه یا تمایل به ازدواج با فردی از نژاد یهود آشکِنازی، قبل از ازدواج تحت غربالگری ژنتیکی قرار می‌گیرند. در برخی موارد که جنین در خطر ابتلا به این بیماری قرار دارد، پزشکان انجام تست‌های قبل از تولد را توصیه می‌کنند.
درمان بیماری گوشه
درمانی برای بیماری گوشه وجود ندارد؛ با این حال، از انواعی از روش‌های درمانی برای کنترل علائم، پیش‌گیری از آسیب‌های برگشت‌ناپذیر و بهبود کیفیت زندگی بیمار استفاده می‌شود. علائم در برخی افراد بسیار خفیف بوده و به درمان نیازی نیست. پزشک احتمالاً پایش معمول بیمار را برای ارزیابی پیشرفت بیماری و عوارض آن پیشنهاد می‌کند. بر اساس شرایط بیمار، دوره‌های زمانی پایش متفاوت است.
درمان با جایگزین‌سازی آنزیم یا پروتئین دچار کمبود یا افزایش فعالیت آن به روش نوترکیب DNA است. ایمیگلوسراز تزریقی، آنالوگ آنزیم انسانی تولید شده توسط فن آوری DNA نو ترکیب است برای درمان این بیماری به کار می رود.این آنزیم گیلکوپپتیری لیزوزومی است که هیدرولیز گیکوپپتید گلوکوسربروزاید را به گلوکزوسرامید سرعت می بخشد.
داروی بیماران گوشه به گفته مدیر انجمن گوشه دارای طیف های مختلف است چون داروی تزریقی این بیماران بر مبنای وزن بیمار تجویز می شود . به گفته منصور حاتمی آنزیم سرزایم داروی مورد استفاده این بیماران است که هزینه هر ویال آن بالای یک میلیون است که توسط سازمان غذا و دارو به نسبت وزن بیمار به صورت رایگان در اختیار بیماران قرار می گیرد.
به عنوان مثال یک کودک ۶ ماهه ممکن است یک ویال در ماه مصرف کند اما یک فرد ۴۵ ساله ۳۰ عدد مصرف داشته باشد. هزینه های جانبی هزینه تزریق ماهانه هر آنزیم این بیماران حدود ۸۰ تا ۹۰ هزار تومان است که حاتمی می گوید فرانشیز هزینه تزریقات آزاد حساب می شود و علی رغم مراجعات مکرر به وزارت بهداشت هنوز اقدام اثربخشی صورت نگرفته. همچنین هزینه های کار درمانی، گفتار درمانی و سایر هزینه های آموزشی این بیماران جمله مشکلاتی است که افزون بر بیماری خانواده بیمار متحمل می شوند.
داروهای تجویزی بیماری گوشه
در بسیاری از افراد مبتلا به بیماری گوشه، در اثر شروع درمان با داروهای زیر، بهبودهایی در علائم مشاهده شده است:
-
درمان با جایگزین آنزیمی: در این روش درمانی نوع مصنوعی آنزیم، جایگزین آنزیم معیوب می‌شود. آنزیم‌های مصنوعی طی یک پروسه‌ی سرپایی به‌صورت داخل‌وریدی با دُز بالا در فواصل زمانی دوهفته‌ای به بیمار تجویز می‌شوند؛ البته گاهی این روش درمانی، واکنش‌های آلرژیک و حساسیت به دنبال دارد. -
میگلوستات (زاوِسکا)۲: به نظر می‌رسد این داروی خوراکی با تولید مواد چربی تجمعیِ بیماری گوشه، تداخل پیدا می‌کند. از عوارض جانبی شایع این دارو می‌توان به کاهش وزن و اسهال اشاره کرد. -
اِلیگلوستات (سِردِلگا)۳: این دارو در سال ۲۰۱۴ توسط سازمان غذا و دارو برای درمان شایع‌ترین نوع بیماری گوشه به ثبت رسیده است. به نظر می‌رسد داروی مذکور تولید مواد چربی تجمعیِ بیماری گوشه را مهار می‌کند. عوارض احتمالی آن نیز شامل خستگی، سردرد، حالت تهوع و اسهال می‌باشد. -
داروهای پوکی‌استخوان: این نوع داروها به بازسازی استخوان‌های تضعیف شده در اثر بیماری، کمک می‌کنند.
جراحی و سایر پروسه‌ها برای بهبود بیماری گوشه
در صورت شدید بودن علائم و عدم امکان استفاده از درمان‌های کم‌تهاجمی، پزشک موارد زیر را احتمالاً توصیه می‌کند:
پیوند مغز استخوان: در این پروسه سلول‌های خون‌ساز تخریب‌شده در اثر بیماری گوشه، برداشته شده و جایگزین می‌شوند. در نتیجه، علائم و نشانه‌های بیماری پسرفت می‌کند. از آن‌جا که این پیوند با خطر بالایی همراه است، کم‌تر از درمان با جایگزین آنزیمی به کار گرفته می‌شود.
برداشت طحال: قبل از دسترسی همگانی به درمان با جایگزین آنزیمی، این پروسه شایع‌ترین روش درمانی بیماری گوشه بوده است. در حال حاضر، معمولاً به عنوان آخرین راه‌حل شناخته می‌شود.
حمایت و کنار آمدن با بیماری گوشه
ابتلا به بیماری مزمن شرایط سختی است؛ حال اگر مسئله، بیماری نادری هم‌چون بیماری گوشه باشد، شرایط دشوارتر می‌گردد. افراد کمی از این بیماری آگاهی داشته و چالش‌های روبروی فرد مبتلا را درک می‌کنند. ارتباط با سایر افراد مبتلا یا والدین کودکان مبتلا می‌تواند کمک‌کننده باشد. در ارتباط با گروه‌هایی حمایتی موجود در منطقه نیز می‌توان از پزشک خود سؤال کرد.
بیشتر بخوانید:
اختلالات ژنتیکی : آشنایی با ۱۵ بیماری ژنتیکی
کاناوان بیماری اختلال ژنتیکی نوزاد را بیشتر بشناسید
علت ایجاد بیماری اتوزوم مغلوب
