بیشتر وقایعی که مورخان در رابطه با قلعه خنده ذکر کرده اند مربوط به دوران صفویه است، اما این بدان معنا نیست که این قلعه در دوره صفویه ساخته شده است. کاوش های باستان شناسی نشان می دهد که قدمت سکونت در این قلعه به دوران قبل از اسلام برمی گردد، این استحکامات که در زمان بابک هورادین و صفویان اهمیت زیادی داشت، سال ها به عنوان خزانه سلطنتی و مهم ترین زندان دولتی خدمت می کرد. بود. قلعه ای که محل تعقیب جنایتکاران سیاسی بود.
این شی در تاریخ 7 مهر 1381 با شماره 6192 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
قلعه خندوانه قلعه معروفی بود که در منطقه یافت کراچه داغ ساخته شده و بر فراز کوهی مرتفع کار می کند. این قلعه در دوره صفویه مخفیگاه خزانه و اجتماع شاهزادگان و فرمانروایان خشمگین بوده است. دفاع از آن آسان و دسترسی به آن سخت بود زیرا دامنه کوه باریک و سخت بود.
قلعه قاقاه قالاسی در ۸۵ کیلومتری شمال شرقی شهر مسکین شهر در استان اردبیل قرار دارد. این قلعه به این دلیل در تاریخ شناخته شده است که در گذشته محل اسارت شخصیت های مهم سیاسی – مانند شاهزاده صفوی – بوده است. خنده در لغت به معنای آهنگ بلند در خنده و همچنین به معنای آهنگ کبک است. قلعه خنده در شهرستان مرادلو و بین روستاهای گنچویه و کارا آغاج کلان در مشکین شهر و 85 کیلومتری شمال مشکین شهر در استان اردبیل قرار دارد.
بر اساس تحقیقات باستان شناسی، قدمت استقرار این بارو به پیش از اسلام می رسد. در زمان بابک و صفوی از اهمیت زیادی برخوردار بود و سال ها به عنوان خزانه سلطنتی و مهم ترین زندان مورد استفاده قرار می گرفت.
قلعه خنده یکی از استوارترین و شکست ناپذیرترین قلعه های ایران است که پس از گذشت سال ها همچنان شکوه و استحکام خود را حفظ کرده است.
خنده احتمالاً نام جاهای دیگر هم بوده است، به همین دلیل روستای میان در حومه مشهد نیز به همین نام خوانده می شود.
مشخصات ساخت قلعه:
به گفته یکی از کارشناسان باستان شناسی، این استحکامات متشکل از واحدهای تاسیسات دفاعی، نگهبانی، زندان، تانک و انبار است و تمامی نکات امنیتی در ساخت استحکام برای نگهداری اسرا مورد توجه قرار گرفته است.
این قلعه بر روی تپه ای صخره ای در ارتفاع حدود 300 متری از زمین های اطراف قرار گرفته و اطراف آن را حصاری محکم و غیر قابل نفوذ فرا گرفته است که پس از گذشت سال ها هنوز ورود به آن تقریبا غیر ممکن است و تنها در شرایط آب و هوایی خوب امکان پذیر است. مساحت قلعه حدود 5 هکتار (100500) و اختلاف سطح در سطح بالایی قلعه کمتر از 30 متر است.
شگفت انگیزترین معماری قلعه شبکه آبرسانی آن است. تنها راه استخراج آب از این قلعه، جمع آوری آب های سطحی از باران و برف است.
نگهبانان برای ذخیره آب، حفره‌هایی مانند حوضچه‌ای در مسیر آب باران بر روی تخته‌ای افقی در دل صخره حفر کردند که شامل چهار مخزن به قطر پنج متر در شمال شرقی و 11 مخزن به ابعاد 50 × 10 × 2 اشاره 5 اشاره شده است. قسمت غربی قلعه در نگاه اول دلیل استفاده از این حوضچه ها در دل کوه و بر روی ارتفاعاتی که به روشی جدید حفاری شده است برای بیننده نامشخص است، اما بررسی تاریخچه این منطقه نشان می دهد که این حوضچه ها در واقع مورد استفاده بوده اند. . برای آب آشامیدنی
مرتفع ترین قسمت قلعه قسمت جنوبی آن است. در این محوطه آثاری وجود دارد که نشان از وجود بنایی به ابعاد 22×24 متر دارد که اکنون با زمین همسطح شده و به احتمال زیاد برج دیده بانی بوده است. زیرا این قسمت کاملا مشرف به قلعه و دره های مجاور است. این بنا از آهک، گچ و ساروج ساخته شده است.
این شهر از سه دیوار یا سه حصار روی هم تشکیل شده است و حصار چهارم به عنوان زندان استفاده می شده است. تنها راه صعود به قلعه مسیر شمال شرقی است که پس از حدود یک ساعت در ورودی قلعه می توان به آن رسید. این ورودی دالانی با طاق سنگ و آجر است و از آنجا به قلعه منتهی می شود. دژ دژ در منتهی الیه شرقی قلعه قرار دارد و ورودی آن حفره ای طبیعی در دل تخته سنگی عظیم و ضخیم است و با قرار دادن سنگ دیگری در مقابل آن مانند دروازه، زندان را احاطه کرده اند. 3 قسمت از فضای زندان تا پرتگاه و تا دره 80 متری وجود دارد.
سطح بالایی فلات قله ای که بناهای قلعه بر روی آن ساخته شده است نسبتاً مسطح است و حدود یک هکتار را اشغال می کند.قلعه دارای بریدگی های عمودی از 4 طرف و پرتگاه های بلند غیر قابل نفوذ است.کم ارتفاع و با شیب های نسبتا ملایم منتهی به شیب. پله های باریک و در بعضی جاها اضافه شده است.یک روی. با ساختن بارو – برج – دروازه در راه های ورودی، بر اقتدار قلعه افزوده است. مصالح بکار رفته ماسه سنگ و سنگ آذرین با گچ گچ می باشد. واحدهای تشکیل دهنده قلعه اعم از تأسیسات دفاعی – نگهبانی – زندان – آب انبارها – انبارها و … هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته است که انجام عملیات موازی و ساماندهی تحقیقات باستان شناسی ضروری است. در ارتفاعات قلعه و دامنه های آن چشمه ای مشاهده نشده است و در زمستان مملو از آب برف و باران می شود و احتمالاً آب اضافی توسط قاطرها و حیوانات اهلی روستای مجاور به قلعه منتقل می شود. این قلعه در ارتفاع 1179 متری از سطح دریا و 300 متری از بستر دره های اطراف قرار دارد.
قلعه خنده در دوره صفویه:
قلعه خندان با وجود منابع طبیعی و تغییرات اندک در دستان بشر، دژی محکم و غیرقابل دسترس و امن برای نگهداری گنجینه ها و جواهرات سلطنتی و شورشیان و زندانیان سیاسی خطرناک بود. اسکندر بای نویسنده عالم آرای عباسی می نویسد: «خنده قلعه بزرگی است که در کرج داغ بر فراز کوهی سنگی قرار دارد که ساکنان آن با قلعه اجرام آسمانی پیوند خورده اند و نگهبانان آن با موجودات زنده اجرام آسمانی پیوند دارند. “
همچنین محمد یوسف واله اصفهانی نویسنده کتاب خلدا برینا می نویسد:
شاید هیچ یک از پادشاهان صفوی به اندازه شاه طهماسب از این قلعه استفاده نکردند. گفته می شود که قلعه خنده یکی از پر رونق ترین قلعه های ایران در زمان شاه طهماسب اول صفوی بوده است. شاه طهماسب که بسیار مستبد و مستبد بود با زندانی کردن بیشتر اطرافیان خود در این زندان قلعه را بسیار به خنده انداخت! هرکسی را که مورد سوء ظن یا سوء تفاهم قرار می گرفت می کشت یا می کشت یا به قلعه ای وحشتناک می رفت!
این قلعه یکی از مهم ترین و مستحکم ترین قلعه های دوره صفوی بوده که شاهزادگان و شاهزادگانی چون سام میرزا (برادر شاه طهماسب) _ آل کاس میرزا _ اسماعیل دوم _ خان احمدخان، حاکم گیلان _ امیرخان _ در آنجا بوده اند. حاکم ترکان و دکتر .. اند. در زمان جنگ های ایران و عثمانی، گنجینه های شاهان صفوی حفظ و حراست می شد و از اواخر دوره صفویه به تدریج از اهمیت این قلعه کاسته شد و در دوره قاجاریه به یکباره متروک شد. ممکن است این قلعه و همچنین قلعه های بابک_پیغم_پشتو_نودوز و غیره در دوره های قدیم و حتی قبل از اسلام از نظر اهمیت استراتژیک مورد استفاده قرار می گرفته است.تمامی یافته های باستان شناسی به ویژه سفال ها باید با دقت کافی انجام شود.
زندانیان قلعه خندان
شاه اسماعیل دوم مشهورترین زندانی قلعه است. اسماعیل میرزا که بعدها به عنوان شاه اسماعیل دوم بر تخت نشست، فرزند شاه طهماسبای اول صفوی است. او مردی شجاع، جنگجو و زنی بدون چاقو بود که به دلیل دخالت زیاد در کار پدر و بی احترامی به دستورات پدر دستگیر شد و سرانجام به مرور زمان به قدرت رسید و افراد و بستگان بسیاری را کشت. که در این دوره میانجیگری نکردند.
الکس میرزا برادر دیگر شاه طهماسب نیز مدتی در کلاه گاگا زندانی بود. به دلیل نارضایتی هایی بر برادرش قیام کرد و به سلطان سلیمان عثمانی پناه برد.
آخرین رویداد مهمی که در خندوانه رخ داد، قیام زندانیان قلعه خندوانه در سال ۱۰۱۹ در زمان شاه عباس اول بود. در این سال عده ای از عثمانیانی که در جنگهای ایران و عثمانی اسیر شده و در قلعه زندانی شده بودند خندیدند و اسیران را برداشت و محاصره کرد.
مهمترین ویژگی قلعه خندان:
قلعه خندوانه از نظر ارتفاع و مصالح به کار رفته در آن شبیه به تمام قلعه های ایران است اما یک ویژگی مهم باعث جذابیت بیشتر این قلعه شده است. قلعه خنده یکی از استوارترین و شکست ناپذیرترین قلعه های ایران است که پس از گذشت سال ها همچنان شکوه و استحکام خود را حفظ کرده است تا جایی که ورود به این قلعه جز در شرایط آب و هوایی مناسب و خاص هنوز تقریبا غیر ممکن است. استحکام این قلعه البته از چشم شاهان صفوی دور نمانده و همواره از این امتیاز استثنایی قلعه برای اهداف سیاسی خود استفاده می کردند. چنان که مؤلف تاریخ جهان علمی عباسی در این باره می نویسد: «هیچ پادشاه شوکاتا کاماندا برای فتح این قلعه بلند کنگره تلاش نکرده و آرزوی داشتن آن پایه عالی از زمان فتح در خیال تحقق نیافته است. از پادشاهان.”
بهترین زمان برای صعود به قلعه:
بهترین زمان از سال برای دیدن این قلعه نوروز تا اواسط اردیبهشت است، زیرا در زمستان صعود به آن دشوار است و در تابستان هوای منطقه بسیار گرم و گرم است.
آب و هوای منطقه:
آب و هوای این منطقه به دلیل کوهستانی بودن دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل است.
موقعیت و مسیر رسیدن به قلعه:
این قلعه در حدود 100 کیلومتری شهر اهر و حدود 20 کیلومتری روستای وجینی قرار دارد. دو راه برای رسیدن به آنجا وجود دارد. از طریق جاده مشکین شهر به پارس آباد سه راهی وجود دارد و پس از عبور از کنکرلو، سمت چپ تابلوی سه راهی قلعه نمایان است. فاصله قلعه تا آن سه راهی حدود 45 کیلومتر است. از طریق اهر-ورگهان و سپس واینی می توان به ونیز رسید.