آیا دود کردن اسفند برای جلوگیری از چشم زخم، سند دینی دارد؟
مورد اسپند، البته در مفاتیح راجع به دود کردن اسپند مطلبی نیامده ولی روایاتی نقل شده که سحر را برطرف میکند و دانه آن شفای هفتاد درد است. گرچه صدور این روایات از معصومین صددرصد ثابت نیست ولی به صرف استبعاد عقلی هم رد آن صحیح نیست. از نظر عقلی چه مانعی دارد که اسپند مصرف دارویی داشته باشد و برای درمان برخی مرض‌ها و دردها مفید باشد و یا این که ریشه و شاخه آن موجب برطرف شدن سحر و جادو باشد .
پذیرش بعضی از مطالب کتاب مفاتیح‌الجنان مانند اسپند دود کردن ، از نظر عقل
اشکال دارد؟
شیخ عباس قمی صاحب کتاب مفاتیح‌الجنان مردی عالم و دانشمند و محدثی خبیر و آگاه بود ولی باید توجه داشت که کتاب مفاتیح‌الجنان شامل دو بخش است:
1- متن کتاب که به نام :مفاتیح‌الجنان است.
2- حواشی اطراف کتاب به نام :الباقیات الصالحات.
در متن اول مفاتیح‌الجنان – چنان چه خود در مقدمه کتاب گفته است -سعی او بر این بوده که دعاهای معتبر را در این کتاب جمع‌آوری نماید. و در مورد قسم دوم (حواشی مفاتیح‌الجنان که به نام باقیات الصالحات نامیده شده) چنین جمله‌ای را بیان نکرده و به طور کلی نمی‌توان به طور قطعی حکم کرد که همه آنچه در مفاتیح‌الجنان آمده از ائمه معصومین (علیه‌السلام) واردشده است؛ ولی مضمون بعضی از روایات این است که هرگاه روایتی به دست شما رسید که برای انجام دادن کاری ثواب و پاداشی مقرر شده و شما آن کار را انجام دهید به آن ثواب خواهید رسید هر چند آن حدیث را پیامبر(صلی الله علیه و آله) یا امام (علیه‌السلام) نگفته باشد و روی این حساب علما در سند این گونه امور چندان دقت نمی‌کنند و خیلی آنها را مورد بررسی قرار نمی‌دهند.
اسپند یا اسفند در عربی
اسفند را به عربی “حَرْمَل” گویند. در مورد اسفند دود کردن روایتی به دست نیامد. در دائرة المعارف آمده:گیاه اسفند به سبب داشتن خاصیتهای طبی در درمان برخی از بیماریها به کار میرود“.(مصطفی حسینی دشتی، معارف و معاریف، ج 2، ص 178 ماده اسفند)
در فرهنگ عامه مردم سرزمینهای اسلامی اسفند و دانه آن مقدس شمرده میشود و آن را برای راندن بلاها و آفتها و دفع چشم زخم به کار میبرند.(دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 333، ماده اسفند.)
اسپند در مفاتیح‌الجنان
برای درک برخی از حقایق و واقعیات، علم و عقل بشری ناتوان است. چشم زخم یکی از این پدیدهها است که دست کم تا به امروز، عقل و علم بشری نتوانسته آن را اثبات کند هم چنان که دلیلی بر ردٌ و نفی آن نیز نیافته است.با مراجعه به متون دینی؛ اعم از قرآن و روایات میتوان شواهدی برای اثبات آن یافت. به یقین؛ علم و عقل بشری چون هنوز به حقیقت چشم زخم دست نیافته است، نمیتواند برای درمان آن نیز تدبیری بیندیشد و نسخهای بپیچد. پس برای درمان و جلوگیری از چشم زخم نیز باید از متون دینی یاری طلبید.
در آموزه های دینی؛ هیچ درمان مادی برای چشم زخم مطرح نشده است؛ از این رو استفاده از اسفند برای دفع چشم زخم، سند دینی ندارد، هر چند که در روایات اسلامی، اسفند برای درمان برخی از بیماریهای روحی و جسمی سفارش شده است. در روایات برای جلوگیری از چشم زخم ، یاد خدا و دعاهای خاصی، توصیه شده است.
در حدیثی امام علی (ع) میفرماید: « در ریشه اسفند نشره و در تنه آن شفای هفتاد و دو مرض است.»، اما روایت از لحاظ سند معتبر نیست.
بیتردید انسانها هم با واقعیات سر و کار دارند و هم با خرافاتی که لباس واقعیت به تن کردهاند. انسان عاقل میکوشد به حقایق دست یابد و بر اساس حقایق زندگی کند و تا میتواند از خرافات دوری گزیند؛ هر چند که کار بسیار سختی است. برخی از واقعیت ها خرافه پنداشته میشوند و برخی از خرافهها در پنداشت مردم از هر واقعیتی واقعیتر هستند. برخی از امور هم معجونی است از خرافه و واقعیت که به تصفیه اساسی نیاز دارند.یکی از این اموری که در فرهنگ مردم وجود دارد و رواج یافته و از خرافه بی نصیب نمانده، چشم زخم و شور چشمی است؛ یعنی فردی با نگاهی خاص به دیگری آسیب برساند، بدون این که هیچ کار دیگری انجام دهد. در تحقق چشم زخم، دیدن و اعجاب بیننده از حُسن در طرف مقابل، لازم است.نظر و دیدگاه اسلام در اینباره میتواند سودمند بوده و ابهام زدایی کند.
چشم زخم از منظر قرآن
دو آیه از قرآن را بسیاری از مفسران به چشم زخم ارتباط دادهاند.
1- سوره یوسف آیه 67: در این آیه خداوند میفرماید: « و گفت ای پسران من سفارش میکنم که چون به مصر رسیدید، همه از یک در وارد نشوید؛ بلکه از درهای مختلف در آیید و بدانید که از خدا چیزی شما را بینیاز نتواند کرد که هیچ کس فرمانروای عالم جز خدا نیست. من بر او توکل می کنم و باید صاحبان مقام توکل هم بر او اعتماد کنند.»
یکی از احتمالهایی که در تفسیر این آیه گفته شده، چشم زخم است. از آنجا که برادران یوسف نیکو روی و خوش قامت بودند و تعدادشان نیز بسیار بود پدرشان حضرت یعقوب (ع) ترسید که مردم مصر آنها را چشم بزنند، از این رو به فرزندان خود سفارش کرد که از یک دروازه، وارد نشوند؛ بلکه پراکنده شده و از دروازه های متعدد وارد شوند، تا چشم نخورند.
2- سوره قلم آیه 51: این آیه در فرهنگ عمومی مردم به آیه «اِن یَکاد» شهرت دارد. و پناهگاه آنان برای جلوگیری از چشم زخم است. خداوند در این آیه می فرماید: «ای رسول نزدیک بود که کافران به چشمان بد چشم زخمت زنند که چون آیات قرآن بشنوند و از شدت حسد گویند که همانا آن عجب دیوانه است.»
علامه طباطبایی در تفسیر خود میفرماید: «بسیاری از مفسران «لیزلقونک بابصارهم» را به چشم زخم تفسیر کرده اند. و هیچ دلیل عقلی برای نفی چشم زخم وجود ندارد و چه بسا مواردی وجود دارد که بر چشم زخم قابل انطباق است»
در شأن نزول این آیه در تفاسیر آمده است که گروهی از قریش، افرادی از قبیله بنی اسد را که به چشم زخم و شور چشمی شهرت داشتند، اجیر کردند تا با این وسیله به رسول خدا (ع) آسیبی برسانند. در وصف بدچشمی برخی از افراد بنی اسد آوردهاند که برخی از این قبیله چنان بد چشم بودند، که آنها را زندانی کرده بودند، تا مبادا به دیگران آسیبی بزنند. همین افراد موقعی که پیامبر اکرم (ص) قرآن تلاوت میکرد، نزد پیامبر آمدند و گفتند: «این مرد چقدر فصیح است! و چقدر زیبا سخن می گوید!» ولی خداوند فرستاده خود را از گزند چشم زخم آنها محافظت کرد.
چشم زخم از منظر روایات
روایات درباره چشم زخم کم نیست. این روایات را به دو دسته می توان تقسیم کرد:
1- روایاتی که در صدد اثبات حقیقت بودن چشم زخم هستند.
رسول اکرم (ص) می فرماید: «چشم زخم حق است و قله کوه را پایین می آورد»در این روایت علاوه بر این که به واقعی بودن چشم زخم تاکید شده است با کنایه به شدت تأثیر آن نیز اشاره شده است. در بسیاری از این روایات علاوه بر این که به حقیقی بودن چشم زخم تأکید شده به تأثیر شدید آن نیز توجه داده شده است.
در حدیث دیگری رسول خدا (ص) میفرماید: « همانا چشم زخم انسان را داخل قبر می کند و شتر را وارد دیگ می کند».سیره پیامبر اکرم (ص) نیز گواه این است که ایشان چشم زخم را امری واقعی میدانستند و برای مقابله با آن راهکارهایی را میفرمودند و خود نیز این راهکارها را به کار میبردند.
روایت شده که امام حسن و حسین (ع) در اثر چشم زخم مریض میشوند و پیامبر خدا (ص) برای بهبودی آنها به سفارش جبرئیل (ع) از حرز و دعای خاصی استفاده میکند.
2- روایاتی که راههای مقابله با چشم زخم را بیان کردهاند.
برای مقابله و جلوگیری از چشم زخم در روایات به هیچ درمان مادی اشاره نشده است، بلکه در همه آنها به نوعی یاد کردن خدا مفید شناسانده شده است؛ چنان که رسول خدا (ص) میفرماید: « چشم زخم حق است هر کسی از چیزی درباره برادرش به شگفت آمد، باید در آن خدا را یاد کند؛ بی شک اگر خدا را یاد کند، چشم زخم به او آسیبی نخواهد رساند.»
در حدیثی امام صادق (ع) برای در امان ماندن از چشم زخم سفارش میکند که سه بار ذکر « ما شاء الله لا حول و لا قوٌة الٌا بالله العلیٌ العظیم» گفته شود.
پیامبر اکرم (ص) برای درمان بیماری حسن و حسین (ع) که در اثر چشم زخم بیمار شده بودند به توصیه جبرئیل (ع) از این حرز استفاده میکند: « اللٌهمٌ یا ذا السلطان العظیم و المنٌ القدیم و الوجه الکریم ذا الکلمات التامٌات و الدعوات المستجابات عاف الحسن و الحسین من انفس الجنٌ و اعین الانس».
در احادیث دیگری گفتن « تبارک الله احسن الخالقین اللهم بارک فیه» و تلاوت سورههای حمد، توحید، ناس، فلق و آیة الکرسی توصیه شده است.اسفند یا اسپند گیاهی است خودرو، که بیشتر در نواحی کویری می روید. جزو گیاهان دارویی به حساب میآید و از قدیم در مناطق مختلف جهان کاربرد طبٌی داشته است.در روایاتی که درباره گیاه اسفند نقل شده است، به جنبه دارویی بودن این گیاه پرداخته شده است. برای درمان برخی بیماریهای روحی؛ مثل ترس، استفاده از این گیاه سودمند دانسته شده است.هم چنین در روایات برای درمان بیماریهای جسمی؛ مانند جذام و تقطیر بول مفید معرفی شده است.
در حدیثی امام علی (ع) میفرماید: « در ریشه اسفند نشر و در تنه آن شفای هفتاد و دو مرض است.»، اما روایت از لحاظ سند معتبر نیست.
نتیجه این که روایتی که در آن اسفند به طور مستقیم برای جلوگیری یا درمان چشم زخم مؤثر قلمداد شده باشد، وجود ندارد.