بیماری تای ساکس- تی ساکس Tay-sachs
تِی-سَکس ( Tay–Sachs disease) که با عنوانی همچون گانگلیوزیدوز GM2 و کمبود هگزوآمینیداز A نیز شناخته می‌شود و گاهی در ایران به‌اشتباه بصورت «تای ساکس» نوشته و خوانده می‌شود، نوعی بیماری ذخیره‌ای است. گانگلیوزید مولکولی می‌باشد که از ترکیب دو جزء گلیکواسفنگولیپید با یک یا تعداد بیشتری سیالیک اسید مانند ان-استیل نورامینیک اسید ایجاد می‌شود.
علائم بالینی بیماری تِی-سَکس
زمان تولد و دوره نوزادی: طبیعی
دوره شیرخوارگی:
تظاهر بیماری بالینی می‌تواند بین زمان تولد و ۱۰ ماهگی باشد، اما معمولاً شیرخواران تا حدود ۶ ماهگی سالم و هشیار بنظر می‌رسند. زودرس ترین تظاهر بیماری تشدید پاسخ بیمار نسبت به صدا می‌باشد که در آن بدنبال شنیدن صدا، دستها و پاهای بیمار از هم باز می‌شوند. این علامت تا یک ماهگی آشکار می‌شود، اما معمولاً مورد توجه قرار نمی‌گیرد. این علامت در برخی از شیرخواران طبیعی نیز دیده می‌شود و تا ۴ ماهگی ناپدید می‌گردد، اما در کودک مبتلا با گذشت زمان تشدید شده و حتی با محرک صوتی بسیار آرام هم تولید می‌شود و ممکن است با کلونوس همراه شود.
ضعف حرکتی، خواب آلودگی یا هشیاری کم تا ۸ ماهگی در بیمار بروز می‌کنند و سپس از دست دادن توانایی نشستن یا کنترل سر، کاهش پیشرونده تونوس عضلانی، نیستاگموس یا نگاه خیره و ثابت و لکه قرمز آلبالویی در ماکولا رخ می‌دهند. بعلت دژنره شدن پیشرونده مغز و ماکولا، شیرخوار تا ۱۲ تا ۱۸ ماهگی کور، سفت و دسربره شده و در اثر اشکال در بلع بایستی با لوله بینی- معدی تغذیه شود. اندامها ممکن است شل و در وضعیت پای قورباقه‌ای قرار گیرند، اما معمولاً افزایش تونوس عضله و رفلکسهای تاندونی، بابنسکی مثبت و اپی ستوتونوس دیده می‌شود. بعد از یکسالگی تشنج در بیمار شایع است. علاوه بر این، ظاهر عروسکی صورت با پوست شفاف، مژه‌های بلند، موی بور و رنگ صورتی مشخص پوست، عدم بزرگی کبد و طحال و پس از ۱۵ ماهگی بزرگی سر مشاهده می‌شود. مرگ بیمار بین ۲ تا ۴ سالگی و معمولاً بعلت ذات الریه و آسپیراسیون رخ می‌دهد.
نوع تدریجی تر نوجوانی:
معمولاً در حدود ۲ سالگی با عدم تعادل و هماهنگی، از دست دادن قدرت تکلم و دژنره شدن پیشرونده مغزی تظاهر می‌کند که به سمت بروز اسپاستیسیتی و رژیدیتی دسربره می‌رود.
نوع مزمن یا بزرگسالی:
با پیشرفت بسیار آهسته علائم بیماری که تقریباً اثری بر روی هوش ندارد، بیماری روانی و در برخی موارد مشکلات حرکت چشم تظاهر قرار می‌گیرد و در تشخیص افتراقی بیماری نیمن پیک نوع C قرار می‌گیرد.شایع ترین فرم بیماری تای ساکس در دوره ی نوزادی ظاهر می شود. کودکان مبتلا به این اختلال تا سن ۳ تا ۶ ماهگی نرمال به نظر می رسند. به دلیل داشتن تکوین آهسته و ضعیف بودن ماهیچه های مورد استفاده برای حرکت ، کودکان مبتلا مهارت های حرکتی خود مثل نشستن، برگشتن به پشت و سینه خیز رفتن را از دست می دهند.
همچنین واکنش های شدید و وحشت زده ای را نسبت به صداهای بلند از خود نشان می دهند. با پیشرفت بیماری، کودکان مبتلا به این بیماری، تشنج، از دست دادن بینایی و شنوایی، ناتوانی ذهنی و فلج را تجربه می کنند. یک ناهنجاری چشمی به نام لکه گیلاسی (cherry red spot) که به کمک یک تست چشم قابل شناسایی می باشد مشخصه ی بارز این بیماری می باشد. مبتلایان به فرم دوره کودکی این بیماری، معمولاً تا اوایل کودکی عمر می کنند. سایر اشکال بیماری تای ساکس بسیار نادر هستند. نشانه ها و علائم می تواند در دوره ی کودکی، نوجوانی و میانسالی رخ دهد که این فرم از فرم نوزادی بیماری ملایم تر می باشد.
ویژگی های شاخص بیماری شامل تضعیف ماهیچه، از دست دادن تعادل ماهیچه ای(آتاکسی) و سایر مشکلات حرکتی و گفتاری و بیماری های ذهنی می باشد. این نشانه ها و علائم بین افراد دارای فرم دیرهنگام بیماری تای ساکس به طور چشمگیری متنوع است.وجود بیماری تای-ساکس در کودکان معمولاً از روی مشکلات بینایی، شنوایی و حرکتی تشخیص داده می شود. پزشک می تواند با معاینه فیزیکی و آزمایش خون نیز این بیماری را تشخیص دهد.آزمون تشخیص قبل از تولد شامل بررسی آنزیم در آمنیوسیتهای کشت شده یا نمونه پرز کوریونی است.
مادران باردار در دوران بارداری با انجام یک آزمایش می توانند متوجه شوند که فرزندشان به این بیماری مبتلا است یا خیر. اگر در آزمایش نشان داده شود که جنین آنزیم هگز آ ندارد بنابراین به بیماری تای ساکس مبتلا می شود. اما اگر در آزمایش مشخص شود که جنین آنزیم هگز آ دارد بدین معنی است که نوزاد این بیماری را نخواهد داشت. مادر در هفته های دهم تا دوازدهم بارداری، با انجام آزمایش CVS می تواند مطلع شود که جنین کمبود آنزیم هگز آ دارد یا خیر. بین هفته ی پانزدهم تا هجدهم بارداری نیز مادر با دادن آزمایش آمنیوسنتز می تواند از وجود یا عدم وجود ژن تای ساکس مطمئن شود.
اساس ژنتیکی
جهش در ژن HEXA موجب بیماری تای ساکس می شود. این ژن ساختارهایی را برای ایجاد آنزیمی به نام بتا-هگزوز آمینیداز A که نقش مهمی در مغز و طناب نخاعی دارد فراهم می کند. این آنزیم در لیزوزوم (ساختارهایی در سلول ها که مواد سمی را تجزیه نموده و به عنوان مرکز بازیافت سلولی عمل می کنند) قرار می گیرد. درون لیزوزوم ها، بتا-هگزوز آمینیداز A کمک شایانی به تجزیه ی مواد چربی به نام گانگلیوزید GM2 می کند.
جهش در ژن HEXA، عملکرد بتا-هگزوز آمینیداز A که تجزیه گانگلیوزید GM2 می باشد، را مختل می کند. در نتیجه این ماده تا آستانه سمیت به خصوص در نورون های مغزی و طناب نخاعی انباشته می شود. تخریب پیشرونده ی ایجاد شده توسط ساخت گانگلیوزید GM2 موجب نابودی این نورون ها شده که متعاقبا منجر به بروز علائم و نشانه های بیماری تای ساکس می شود.چون بیماری تای ساکس عملکرد آنزیم لیزوزومی را مختل می کند و منجر به ساخت گانگلیوزید GM2 می شود، این شرایط گاهی به عنوان اختلال ذخیره ی لیزو
زومی یا گانگلیوزیدوزیس GM2 شناخته می شود.
نحوه نظارت بر بیماری
زوج هایی که می خواهند بچه دار شوند – یا زوجی که در انتظار فرزندی هستند – می توانند با یک آزمایش خون ساده، از داشتن یا نداشتن ژن تای-ساکس مطمئن شوند. اگر هر دوی والدین ژن تای-ساکس را داشته باشند، متخصص زنان و زایمان زوج را به مشاور ژنتیک معرفی می کند.
تشخیص قبل از زایمان
مادران باردار می توانند آزمایش بدهند تا مشخص شود که جنین آنها کمبود آنزیم هگز آ دارد یا خیر. اگر در آزمایش ها مشخص شود که جنین هگز آ ندارد، او به بیماری تای-ساکس مبتلا می شود. ولی اگر در آزمایش ها آنزیم هگز آ کشف شد، نوزاد این بیماری را نخواهد داشت.
بین هفته های دهم تا دوازدهم بارداری، مادر باردار می تواند آزمایش نمونه برداری CVS بدهد که در این آزمایش با یک سرنگ یا لوله کوچک، نمونه کوچکی از جفت گرفته می شود.بین هفته های پانزدهم تا هجدهم بارداری، مادر می تواند آزمایش آمنیوسنتز بدهد تا از وجود یا عدم وجود ژن تای-ساکس مطمئن شود. در این آزمایش، سرنگی به شکم مادر زده می شود و نمونه ای از مایع آمنیوتیک که جنین در آن قرار دارد، گرفته می شود.
فراوانی
بیماری تای ساکس در جمعیت عمومی بسیار نادر می باشد. هر ساله حدود ۱۶ مورد بیمار تای-ساکس در ایالات متحده شناسایی می شود. جهش های ژنتیکی که موجب این بیماری می شوند در افراد گروه یهودی های اشکنازی (ساکن در اروپای شرقی و مرکزی) نسبت به گروه های جمعیتی دیگر شایع تر می باشد. جهش های مسئول این بیماری در جامعه ی کانادایی-فرانسوی در شهر کبک (Quebec) و جمعیت Cajun لوئیزیانا نیز شایع می باشد. . در میان یهودیان اشکنازی، یک نفر از هر ۲۷ نفر ناقل این بیماری است، ولی در کل جمعیت دنیا، ۱ نفر از هر ۲۵۰ نفر به آن مبتلاست.
الگوی توارث
این بیماری دارای الگوی توارث اتوزوم مغلوب می باشد یعنی هر دو کپی ژن در هر سلول بایستی جهش یابند تا بیماری ایجاد شود. والدین افراد مبتلا به این نوع بیماری ها حامل جهش می باشند یعنی هر والد یک کپی جهش دار از ژن دخیل در بیماری را دارد که این کپی های جهش یافته به صورت همزمان به فرزندان بیمار منتقل شده اند. این والدین خود علائمی از بیماری را بروز نمی دهند. زمانی که ۲ حامل با هم ازدواج کنند، کودک احتمال به ارث بردن ژن تای ساکس از هریک از والدین را دارد و بیماری را خواهد داشت. ۵۰% این احتمال وجود دارد که کودک یک ژن را به ارث ببرد و حامل خواهد شد، مانند والدین خود. به احتمال۴۱ کودک ژن نرمال را از هریک از والدین به ارث می برد و کاملاً سالم خواهد بود. اگر فقط یکی از والدین حامل باشد، هیچیک از کودکان ن می تواند به بیماری مبتلا شود، اما هر کودک ۵۰-۵۰ احتمال به ارث بردن ژن تای ـ ساکس و حامل بودن را دارد.
درمان بیماری تای ساکس
ابداً درمانی برای هیچ یک از انواع بیماری تای-ساکس وجود ندارد. ولی پزشکان می توانند با تجویز داروهایی برای التیام درد، کنترل تشنج ها و انقباض عضلات، به کودک مبتلا کمک کنند.پژوهشگران در حال بررسی و تحقیق در مورد روش هایی برای پیشرفت درمان این بیماری هستند. اگر فرزند شما بیماری تای-ساکس دارد یا اینکه هم شما و هم همسرتان حامل ژن این بیماری هستید، باید نزد مشاور ژنتیک بروید.
پیشگیری از بیماری تی-سکس
-
در خانواده های مبتلا به تای ساکس ، کودکان را از نظر ژنتیک غربالگری کنید. -
اگر شما یا همسرتان سابقه خانوادگی تای ساکس را داشته باشید، مشاوره ژنتیک انجام دهید. -
اگر در انتظار یک کودک هستید و سابقه خانوادگی تای ساکس را دارید، برای تشخیص ابتلای جنین ، آمنیوسنتز را مدنظر قرار دهید.
عواقب مورد انتظار
فوت معمولاً قبل از 5 سالگی رخ می دهد.
عوارض احتمالی
-
پنومونی (ذات الریه ) -
زخم های فشاری
نکات درمان بیماری تاس ساکس
اگر در آزمایش نشان داده شود که جنین آنزیم هگز آ ندارد ازاینرو به بیماری تای ساکس مبتلا می شود. اما اگر در آزمایش مشخص شود که جنین آنزیم هگز آ دارد بدین معنی است که نوزاد این بیماری را نخواهد داشت.
مادر در هفته های دهم تا دوازدهم بارداری، با انجام آزمایش CVS می تواند آگاه شود که جنین کمبود آنزیم هگز آ دارد یا خیر؟
بین هفته ی پانزدهم تا هجدهم حاملگی نیز مادر با دادن آزمایش آمنیوسنتز می تواند از وجود یا عدم وجود ژن تای ساکس مطمئن شود. وجود این بیماری در کودکان از روی مشکلات بینایی، شنوایی و حرکتی تشخیص داده می شود.کودک مبتلا به بیماری تای ساکس معمولا در ماه های سوم تا ششم زندگی نرمالی دارد. به تدریج کودک گرفتار اختلالات بینایی، شنوایی و حرکتی می شود.
بدین صورت که نقطه ای قرمز در پشت چشمان کودک رشد می کند و دیگر نمی تواند لبخند بزند، بخزند، برگردد و اشیا را بردارد.در دو سالگی کودک تشنج می کند و کاملا فلج می شود. معمولا در سن 5 سالگی مرگ رخ می دهد. در برخی مواقع ممکن است که کودک آنزیم هگز آ را داشته باشد اما آنقدر کافی نباشد که از مشکلات رشدی جلوگیری کند.در یکی از انواع بیماری که از تای ساکس خفیف تر است عضلات ضعیف می شوند و تکلم کودک جویده جویده می شود اما بینایی، شنوایی و توانایی های ذهنی کودک مشکلی ندارد.
رژیم غذایی
مایعات کافی و رژیم غذایی طبیعی و پر فیبر برای به حداقل رساندن یبوست مهیا کنید. با پیشرفت بیماری معمولاً تغذیه با لوله معده ضرورت می یابد.
درچه شرایطی باید به پزشک مراجعه نمود؟
اگر در مورد تکامل ذهنی و فیزیکی شیرخواران خود نگران شده اید.اگر گمان می کنید که شما یا یکی از اعضای خانواده شما ثمره یک ژن غیرطبیعی هستید. یک مشاور ژنتیک می تواند به شما کمک کند که چگونه از داشتن کودک مبتلا به این بیماری جلوگیری کنید.