آشنایی با گنبد هارونیه

به گزارش سلام نو به نقل از تریپ یار، هارونیا بنایی ناشناخته و مرموز و تنها اثر باقی مانده از شهر باستانی توس است. این بنا در 20 کیلومتری شمال غربی مشهد در حاشیه غربی جاده مشهد – توس ابتدای بلوار پردیس، بلوار اصلی و ورودی شهر توس واقع شده است. هارونیا یک ساختمان آجری مربع است. فضاهای داخلی آن نیز شامل یک ورودی ایوان، چهار شاهنشاه، یک گنبد و سه اتاق جانبی است که همگی در معرض دید عموم قرار دارند. در قسمت بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی وجود دارد و باغ مستطیل شکل بزرگی مطابق نقشه اولیه بنا در مقابل ایوان هارونیجه طراحی و ساخته شده است. در مورد تاریخ بنای هارونیه نظرات مختلفی بیان شده است و قدمت آن را تقریباً به قرن هشتم و هفتم هجری و حتی قبل از آن نسبت می دهند. برخی آن را صومعه و محل تحصیل امام محمد غزالی می دانند که قبل از حمله مغول ساخته شده است. عده ای این ساختمان را زندان هارون نیز می نامند.

این بنا تنها بقایای درخت توس کهنسال است که در دهه های اخیر توسط انجمن آثار ملی و فرهنگی خراسان بازسازی و مرمت شده و به عنوان یکی از مراکز دیدنی و تاریخی مشهد مورد بازدید زائران و مسافران قرار می گیرد. .

«قرن‌ها پیش اینجا زندان هارون الرشید بود»، «این محل آتشکده‌هایی است که متعلق به دوران جاهلیت است»، «امام موسی کاظم (ع) و بسیاری از شیعیان در این زندان بازداشت و شکنجه شدند. سیاه چال!”
اینها اظهارات کارشناسی درباره یک اثر تاریخی که به اوایل دوره اسلامی یا پیش از اسلام اشاره دارد نیست، بلکه گوشه ای از نظر مردم در سفر هارونیه به توس است که تنها به دلیل نزدیک بودن به هارون الرشید باعث ایجاد شبهه در افکار عمومی می شود. خلیفه عباسی.

هارونیا بنایی ناشناخته و مرموز و تنها اثر باقی مانده از شهر باستانی توسا است. هارونیا یک ساختمان آجری مربع است. فضاهای داخلی آن نیز شامل یک ورودی ایوان، چهار شاهنشاه، یک گنبد و سه اتاق جانبی است که همگی در معرض دید عموم قرار دارند. در قسمت بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی وجود دارد و باغ مستطیل شکل بزرگی مطابق نقشه اولیه بنا در مقابل ایوان هارونیجه طراحی و ساخته شده است.
آرامگاه یا گنبد هارونیه در 20 کیلومتری شمال شرق مشهد و در کنار جاده نزدیک آرامگاه فردوسی قرار دارد. هارونیه نام یک اثر تاریخی و قدیمی ترین اثر به جای مانده از شهرستان توس است که هم اکنون در زمره آثار ثبت شده توسط سازمان میراث فرهنگی ایران قرار دارد. هارونیا به سبک معماری آذربایجان ساخته شده است.
هارونیا بلندترین بنای قدیمی شهر تاریخی توس است که از آجر، ماسه و گچ ساخته شده است. مردم عادی این بنا را به دلیل شباهت اسمی به هارون الرشید نسبت می دهند. اما در واقع این گفته ها افسانه ای بیش نیست زیرا هارون الرشید در سال 193 هجری قمری در راه ترکستان بیمار شد و در سناباد توس درگذشت و فرصت ساخت چنین بنایی را پیدا نکرد.

ویژگی های معماری

بنای هارونیه شباهت زیادی به چهار طاقی دوره ساسانی دارد. ورودی اصلی بنا در قسمت جنوبی و دو ورودی دیگر در قسمت شرقی و غربی بنا می باشد. در مرکز بنا حیاط مربع شکل با گنبدی دو لایه قرار دارد. در قسمت شمالی آن، محراب گچبری جلب توجه می کند و در طبقه فوقانی آن اتاق هایی وجود دارد که شبیه به آرامگاه سلطان سنجر و مقبره محمد خدابنده است. تحقیقات اخیر نشان داده است که هارونیه منحصراً برای مقبره ساخته شده است و این صومعه که در قرن هفتم و هشتم هجری قمری ساخته شده است در کنار بنای مذهبی دیگری بر روی خرابه‌های بناهای قدیمی قرار دارد. ارتفاع گنبد از کف بنا 26 متر، ارتفاع ایوان 21 متر، ارتفاع گنبد کوچک در قسمت شمالی 11 متر، طول و عرض گنبد 12.12 متر و ارتفاع کمر از کف 9 متر است. دارای یک ورودی در ضلع جنوبی با ورودی بسیار مرتفع بدون کاشی و تماماً آجری و همچنین گنبدی که در محوطه وسیعی پوشیده شده است.
چهار راه پله مارپیچ در گوشه ها و سه اتاق جانبی در ضلع شمالی وجود دارد. نمای داخلی گنبد ساده است و آثار مقرنس مربوط به دوره تیموری در ایوان میانی پشت ضلع شمالی گنبد به چشم می خورد. پایه مدور گنبد که در قدیم بیشتر به صورت هشت ضلعی برهنه بوده دارای ایوان هایی است که دهلیزهای آن با آجر مشبک تزئین شده است که از استحکام حجم آن می کاهد بدون اینکه به سادگی کل بنا خدشه ای وارد شود.
این بنا از نظر اندازه، قطر پی، استحکام ایستایی کف و گنبد دارای معماری خاصی است.

مکان های مشابه

آرامگاه هارونیجا به دلیل وسعت، تنهایی و حجمش بنای بسیار جالبی است و شبیه آرامگاه سلطان سنجر در مرو است. این دو بنا شبیه جبل سنگ (گنبد جبالیجه) کرمان است که یکی از بناهای قرن هفتم هجری است و مهمتر از آن شباهت بیشتری به آثار تاریخی دوره ساسانی دارد. ساختمان طوسا اگرچه کوچکتر است، اما شباهت بسیار زیادی به مقبره الجایط دارد.
شیارهای عمودی که جلوه ای قوی به نما می بخشد در گنبد سلطانیه به تصویر کشیده شده و یادآور برخی از گچبری های آرامگاه بایزید در بسطام است. در مورد شباهت هارونیه با مقبره سلطان سنجر و گنبد سلطانیه می توان گفت که در هر سه بنا انتقال حساس از گنبد به گنبد در بالای آن در لابی های گوشه ای که سه گوشه را پنهان می کرد به زیبایی انجام شده است. تمرین خوب گنبدهای سلجوقی که سه گوشه آن از بیرون به طور غیر عادی نمایان است.

در حفاری های این بنا در سال 1354 در جریان کشف سفال های مربوط به دوران سلجوقیان، تیموریان و صفویان، تپه ای بسیار ضخیم از سنگ و ساروج یافت شد که یادآور پایه های آتشکده های ساسانی است. بنای این بنا قدمتی طولانی دارد.

در مورد هدف بنا و کاربری آن نیز اختلاف نظر وجود دارد. برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین آرامگاه امام محمد غزالی (قرن ششم) می دانند و برخی دیگر آن را مسجدی می دانند که پس از حمله مسلمانان به ایران بر روی معبد آتش ساسانی ساخته شده است. از آنجایی که از طریق اتاق ها در قسمت شمالی ساختمان قرار دارد، آگاهی بیننده این تصور را ایجاد می کند که این مکان باید محل آموزش و یادگیری باشد. با این فرضیه می توان ارتباط اثر را با امام محمد غزالی پیدا کرد. زیرا امام محمد غزالی پس از امتناع از تدریس در لشکر بغداد در طوس ماند و در آنجا خانقاه صوفیه و مدرسه علما تأسیس کرد و روزها و شبها را به عبادت خدا و خدمت به مردم می گذراند. و در طبران طوس که زادگاهش بود، دار فانی را وداع گفت و در آنجا به خاک سپرده شد. پس از مرمت بنا، سازمان حفاظت آثار باستانی سنگ قبری را در جلوی ساختمان این عالم بزرگ نصب کرد. اما برخی به دلایلی این فرضیه را که این مکان متعلق به امام محمد غزالی است رد کرده اند.

موزه تخصصی معماری استان خراسان رضوی به تازگی در محل این بنا ساخته شده است که از طریق آن نمونه های برجسته معماری ایرانی در معرض دید علاقه مندان قرار می گیرد. همچنین در فضا و اطراف هارونیا، سنگ قبرهایی به نمایش گذاشته شده است که شامل سنگ قبرهای روستاها و شهرهای اطراف و نمونه هایی از کنده کاری و سنگ تراشی است.