در حالی که اخیرا صندوق و سازمان محیط‌زیست برای مشارکت در سرمایه‌گذاری «طرح گردشگری آشوراده» با مدیرعامل کارخانه‌ای به تفاهم رسیده‌اند که در گذشته، بارها توسط اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست گلستان در فهرست صنایع آلاینده قرار گرفته است، برخی کارشناسان حوزه طبیعت‌گردی درباره ضرورت ورود سرمایه‌گذار شخصی به این پروژه ملی ابهام دارند. همچنین با توجه به تاکید مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست مبنی بر معرفی شدن این شخص توسط استاندار گلستان، فعالان محیط‌زیست منطقه معتقدند که بهتر است آقای استاندار به‌جای حمایت از مدیرعامل یک صنعت ناخوشنام، از جوامع محلی پشتیبانی کند و به رونق کسب‌وکارهای کوچک در قالب اجرای طرح طبیعت‌گردی آشوراده بپردازد.
به گزارش خبرنگار دیده‌بان ایران، در حالی که در بیش از یک دهه گذشته اجرای طرح طبیعت‌گردی در جزیره آشوراده به عنوان بخشی از ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله با چالش‌های زیادی مواجه بوده، چند هفته‌ای است که مسئولان استان گلستان در آستانه دومین سفر اعضای هیات دولت سیزدهم به این استان، عملیات اجرایی این پروژه را با چراغ سبز سازمان حفاظت محیط‌زیست با شتابی زیاد آغاز کرده‌اند؛ به نحوی که از مرمت قلعه تاریخی «سرتوک» مشهور به «قلعه روس‌ها» در روستای آشوراده گرفته تا احداث سازه‌های سبک فلزی در محدوده ۲۲ هکتاری مربوط به «زون تفرج گسترده» و البته امضای تفاهم‌نامه اولیه با مدیرعامل کارخانه نه‌چندان خوشنام «کانسار خزر» برای مشارکت در سرمایه‌گذاری طرح طبیعت‌گردی آشوراده، همگی طی چند هفته اخیر اتفاق افتاده و اجرای این پروژه را روی ریل پیشرفت انداخته است.
کانسار خزر چیست؟
در این میان و در حالی که شنیده‌های دیده بان ایران از این حکایت دارد که روز پنجشنبه ۳۰ آذر، رئیس‌جمهور و هیات دولت برای بار دوم به استان گلستان سفر خواهند کرد و احتمالا در خلال این سفر، طرح گردشگری آشوراده به صورت رسمی افتتاح خواهد شد، موضوع تفاهم‌نامه‌ای که اخیرا میان مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست با مدیرعامل شرکت استحصال یُد «کانسار خزر» که در دهه ۹۰ نام آن حداقل برای چهار سال در فهرست صنایع آلاینده اداره‌کل محیط‌زیست گلستان قرار داشت، موجب اعتراض فعالان محیط‌زیست منطقه شده و جای طرح این پرسش را ایجاد کرده است که چرا با وجود شرکت‌های مطرح گردشگری در کشور، از شخصی برای مشارکت در سرمایه‌گذاری این پروژه دعوت شده که نه‌تنها کارخانه تحت مدیریت او، سال‌ها پساب تصفیه‌نشده خود را به «تالاب اینچه» می‌ریخت، بلکه تجربه خاصی هم در زمینه گردشگری ندارد؟
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست:
هنوز هیچ قرادادی با هیچ شخصی برای مشارکت در سرمایه‌گذاری طرح طبیعت‌گردی آشوراده منعقد نشده
این پرسش را با حسن اکبری، معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست در میان گذاشتیم و او نیز در پاسخ به خبرنگار دیده‌بان ایران گفت: در حال حاضر هنوز هیچ قرادادی با هیچ شخصی برای مشارکت در سرمایه‌گذاری طرح طبیعت‌گردی آشوراده منعقد نشده و صرفا یک تفاهم‌نامه اولیه در راستای عملی کردن «دستور رئیس‌جمهور» برای اجرایی شدن این طرح امضا شده است. سرمایه‌گذار بومی هم که فعلا طرف تفاهم اولیه قرار گرفته، توسط استاندار محترم گلستان معرفی شده است، البته ما به‌دنبال یافتن اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگری هم برای امضای تفاهم‌نامه اولیه بودیم، ولی با توجه به محدودیت‌های تعیین‌شده توسط سازمان محیط‌زیست برای اجرای پروژه، سرمایه‌گذاری در طرح گردشگری آشوراده برای بسیاری از افراد و شرکت‌ها جذاب نیست.
کلیدواژه «دستور رئیس‌جمهور»؛ عامل اصلی پیشرفت پرشتاب طرح گردشگری آشوراده
عبارت «دستور رئیس‌جمهور»، کلیدواژه پرتکراری است که در ماه‌های اخیر مسئولان استان گلستان برای توجیه انجام اقدامات مختلف در راستای اجرای طرح گردشگری آشوراده استفاده کرده‌اند و به نظر می‌رسد که این عبارت به عامل اصلی پیشرفت پرشتاب این پروژه تبدیل شده است؛ به نحوی که حتی محمدجواد ساوری، مدیرکل میراث فرهنگی گلستان نیز حدود دو هفته پیش با استفاده از همین کلیدواژه در حین انجام بخشی از عملیات اجرایی طرح طبیعت‌گردی آشوراده با محیط‌بانان ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله درگیر شد. در این میان با توجه به این که به‌زودی سید ابراهیم رئیسی برای بار دوم به استان گلستان سفر خواهد کرد، سوال مهم این است که چرا مسئولان استانی استفاده از این کلیدواژه را بخصوص در چند هفته گذشته در دستور کار خود قرار داده‌اند؟
ماجرا از این قرار است که با وجود مطرح شدن موضوع طرح طبیعت‌گردی در جزیره آشوراده در سطوح ارشد دولت از بیش از یک دهه گذشته و با وجود این که حتی در دولت‌های یازدهم و دوازدهم نیز این پروژه به مرحله اجرایی شدن نزدیک شد، اما تا اسفند ۱۴۰۰ که سید ابراهیم رئیسی در سفر استانی اول به گلستان در کنار عزت‌الله ضرغامی، وزیر میراث فرهنگی سوار بر قایق نشده بود و از جزیره آشوراده بازدید نکرده بود، هنوز اجرای این پروژه با موانعی مواجه بود. اما پس از انجام این سفر، رئیس‌جمهور شخصا برای رفع موانع اجرای طرح گردشگری آشوراده دستور داد و پس از حدود یک سال و نیم مذاکره بین دستگاه‌های ذی‌ربط، سرانجام سازمان حفاظت محیط‌زیست در شهریور ۱۴۰۲، مجوز نهایی و مشروط این طرح را صادر کرد و البته وعده داد که صندوق ملی محیط‌زیست، سرمایه‌گذار طرح طبیعت‌گردی آشوراده خواهد شد.
در چنین شرایطی، این سوال مهم در اذهان مطرح شده است که چرا برخلاف وعده اولیه، به‌جای صندوق ملی محیط‌زیست با سرمایه‌گذار خصوصی برای مشارکت در سرمایه‌گذاری طرح گردشگری آشوراده استفاده شده و آیا این صندوق از اجرای طرح مذکور کنار گذاشته شده است یا خیر؟ اکبری، معاون سازمان محیط‌زیست در پاسخ به این سوال گفت: این‌طور نیست که صندوق ملی محیط‌زیست از سرمایه‌گذاری در طرح طبیعت‌گردی آشوراده کنار گذاشته شده باشد، بلکه چون این صندوق نمی‌تواند به‌تنهایی منابع مالی مورد نیاز برای اجرای این پروژه را فراهم کند، براساس تصویب کمیته تخصصی شورای اقتصاد، از استاندار محترم گلستان درخواست کردیم که شخصی را به عنوان سرمایه‌گذار بومی برای مشارکت در اجرای طرح طبیعت‌گردی آشوراده معرفی کند و ایشان هم مدیرعامل شرکت «کانسار خزر» را برای معرفی کرد.
تاکید معاون سازمان محیط‌زیست بر راهبری کامل پروژه توسط صندوق ملی
اکبری با تاکید بر این که باید چارچوب مشخص و قابل نظارتی درباره شیوه سرمایه‌گذاری و اجرای طرح گردشگری آشوراده تعیین شود، به دیده بان ایران گفت: مهمترین مساله برای سازمان محیط‌زیست در طرح طبیعت‌گردی آشوراده، نظارت کامل و مستمر بر اجرای این طرح در یکی از ارزشمندترین زیست‌بوم‌های کشور است؛ به همین دلیل، نه‌تنها تا امروز صندوق ملی محیط‌زیست از اجرای این طرح کنار گذاشته نشده است، بلکه در آینده نیز قرار نیست چنین اتفاقی رخ دهد و چه اکنون، چه در حین اجرای پروژه و چه بعد از آن، راهبری کامل پروژه با صندوق ملی محیط‌زیست خواهد بود که در کنار سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار دارد.
معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: براساس برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، احتمال دارد که علاوه بر منابع خود صندوق و کمک گرفتن از سرمایه‌گذار مشترک، اعتباراتی نیز از سوی دولت برای اجرای طرح گردشگری آشوراده تزریق شود تا پروژه در طول روند اجرای خود با مشکل مالی مواجه نشود. ضمن این که در حال حاضر هنوز هیچ‌کدام از مراحل قانونی لازم برای امضای قرارداد طی نشده و صرفا یک تفاهم‌نامه اولیه با یک شخص امضا شده است که به هیچ وجه به معنای بستن قرارداد نیست و زمانی می‌توان گفت قراداد طرح طبیعت‌گردی آشوراده منعقد شده است که مراحلی نظیر انتشار فراخوان، برگزاری مناقصه یا ترک تشریفات طی شده باشد.
وی با بیان این که در فرآیند اجرای طرح گردشگری آشوراده از نظرات سمن‌های محیط‌زیستی و اعضای «کمیته مشورتی میانکاله» استفاده خواهد شد، اظهار داشت: در هر قراردادی که با هر شخص حقیقی یا حقوقی برای مشارکت در سرمایه‌گذاری طرح گردشگری آشوراده امضا شود، صندوق ملی محیط‌زیست علاوه بر این که جزو سرمایه‌گذاران طرح محسوب خواهد شد، راهبری اجرای طرح را نیز برعهده خواهد گرفت. ضمن این که ما حتما در فرآیند نظارت بر اجرای طرح از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در منطقه بهره خواهیم گرفت و در همین راستا، اخیرا جلسه‌ای را با اعضای کمیته مشورتی میانکاله برگزار کردیم و در آینده نیز جلسات مشابهی را با این کمیته و سایر سمن‌ها تشکیل خواهیم داد.
دفاع رئیس سازمان محیط‌زیست از «کانسار خزر» و تاکید بر آلاینده نبودن آن
نکته مهم دیگر این که با وجود تاکید فعالان محیط‌زیست استان گلستان بر آلاینده بودن کارخانه «کانسار خزر» و با وجود این که حداقل تا چند سال قبل، اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان نیز بر ایجاد آلودگی‌های محیط‌زیستی توسط این کارخانه صحه می‌گذاشت، اما در حال حاضر، علی سلاجقه، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست نه‌تنها تاکید دارد که این کارخانه دیگر یک صنعت آلاینده محسوب نمی‌شود، بلکه در گفت‌وگو با خبرنگار دیده‌بان ایران توضیح می‌دهد که «براساس آخرین بررسی‌های سازمان محیط‌زیست، کارخانه کانسار خزر مثل گذشته دیگر یک صنعت آلاینده نیست و بهتر است به‌جای صحبت کردن علیه شرکتی که برای کمک به محیط‌زیست وارد میدان شده است، از تمام کسانی که می‌خواهند در اجرای پروژه‌های مشارکتی به سازمان محیط‌زیست کمک کنند، حمایت کنیم.»
سلاجقه در توضیح بیشتر به دیده‌بان ایران گفت: شخصی که برای مشارکت در سرمایه‌گذاری طرح گردشگری آشوراده با او تفاهم‌نامه امضا شده را استاندار محترم گلستان معرفی کرده است. ما هم قبل از این که پای هرگونه تفاهم‌نامه‌ای را امضا کنیم، سوابق این شخص و صنعت تحت مدیریت او را بررسی کردیم و خوشبختانه می‌توان گفت در سال‌های اخیر، این کارخانه دیگر آلوده‌کننده محسوب نمی‌شود؛ به نحوی که از سال ۹۷ به بعد، این صنعت به دلیل انجام اقدامات لازم برای تصفیه پساب خروجی خود و همچنین بهسازی وضعیت تالاب اینچه، از فهرست صنایع آلاینده استان گلستان خارج شده است و به همین دلیل نیز اخیرا تفاهم‌نامه اولیه سه‌جانبه بین معاونت محیط‌زیست طبیعی سازمان، صندوق ملی محیط‌زیست و این شخص منعقد شد.
معاون رئیس‌جمهور خاطرنشان کرد: معرفی مدیرعامل شرکت کانسار خزر توسط استاندار گلستان برای مشارکت در سرمایه‌گذاری اجرای طرح گردشگری آشوراده، براساس دستور رئیس‌جمهور برای عملی شدن هرچه زودتر پروژه انجام شده است. این سرمایه‌گذار از سال ۹۷ تا امروز حدود ۲۰۰ میلیارد تومان برای موضوعات محیط‌زیستی و بهبود وضعیت پساب کارخانه خود هزینه کرده و مبلغ یک میلیارد تومان هم برای احیای تالاب اینچه گلستان اختصاص داده است و مجموع این موارد نشان می‌دهد که این سرمایه‌گذار در راستای حفظ محیط زیست تلاش می‌کند. البته هنوز قراردادی با این شخص یا هیچ سرمایه‌گذار دیگری انجام نشده است.
نباید در زون تفرج گسترده ۲۲ هکتاری با سرمایه‌گذار شخصی مشارکت شود
با وجود این که رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست تاکید دارد که کارخانه کانسار خزر از سال ۹۷ به این سو از فهرست صنایع آلاینده خارج شده است و از مشارکت مدیرعامل این شرکت برای مشارکت در سرمایه‌گذاری طرح طبیعت‌گردی آشوراده دفاع می‌کند، ولی بازهم برای برخی کارشناسان و فعالان محیط‌زیست منطقه، این ابهام مطرح است که چرا وقتی به گفته اکبری، معاون سازمان محیط‌زیست، «قرار نیست هیچ سازه سنگینی در زون تفرج ۲۲ هکتاری تفرج گسترده در جزیره آشوراده احداث شود» و «معیشت جوامع محلی در قالب ایجاد اکولاژ و بوم‌گردی در روستای آشوراده در این طرح تامین خواهد شد»، چه ضرورتی برای ورود سرمایه‌گذار شخصی به مشارکت در اجرای این پروژه ملی وجود دارد؟
چرا سرمایه گذاری دولتی حاضر به حمایت نیست؟
این ابهام را زهرا قلیچی‌پور، متخصص اکوتوریسم، عضو هیات علمی دانشگاه حکیم سبزواری و عضو کمیته مشورتی میانکاله در گفت‌وگو با خبرنگار دیده‌بان ایران مطرح کرد و گفت: درست است که در طرح گردشگری آشوراده، علاوه بر زون تفرج گسترده ۲۲ هکتاری در خود جزیره، ایجاد یک سایت پشتیبان ۱۳۸ هکتاری در بندر ترکمن نیز پیش‌بینی شده است، اما با توجه به حساسیت منطقه و نگرانی از احتمال ورود آلودگی‌های محیط‌زیستی ناشی از سایت پشتیبان به خلیج گرگان، بهتر است که یا از سرمایه‌گذاری دولتی در اجرای این پروژه ملی استفاده شود، یا سازمان محیط‌زیست روش‌هایی را پیشنهاد دهد که مطمئن باشیم هیچ تخلفی در حین اجرای پروژه از سرمایه‌گذار شخصی سرنمی‌زند.
وی افزود: قطعا در خود زون تفرج ۲۲ هکتاری که صرفا قرار است چند سازه سبک یا تابلو احداث شود و تورهای پرنده‌نگری در آن برگزار شود، نیاز به سرمایه‌گذاری سنگینی وجود ندارد که صندوق ملی محیط‌زیست از پس آن برنیاید، بنابراین حتی اگر قرار است از مشارکت سرمایه‌گذار خصوصی در طرح گردشگری آشوراده استفاده شود، بهتر است این مشارکت صرفا در احداث سایت پشتیبان باشد و نه در زون تفرج گسترده که در یک اکوسیستم بسیار حساس قرار گرفته است؛ بخصوص که از دید اهالی منطقه، هنوز هم ابهاماتی نسبت به پایبندی این سرمایه‌گذار به تعهدات زیست‌محیطی قبلی خود در زمینه تصفیه پساب کارخانه و پاکسازی تالاب اینچه وجود دارد.
لزوم استفاده از سپتیک‌تانک برای جمع‌آوری و تخلیه فضولات انسانی
قلیچی‌پور با تاکید بر این که سرمایه‌گذار خصوصی طبیعتا به‌دنبال آن است که منافع مالی مشخصی را کسب کند، اظهار داشت: وقتی پای سرمایه‌گذار شخصی به یک پروژه ملی باز می‌شود، نگرانی‌ها از افزایش احتمال اجرای طرح‌هایی که منجر به وارد شدن آسیب‌هایی به محیط‌زیست آشوراده و میانکاله شود، افزایش می‌یابد، زیرا به هر حال، هر سرمایه‌گذاری می‌خواهد منافعی را از سرمایه‌گذاری خود کسب کند؛ بنابراین سازمان حفاظت محیط‌زیست باید در طول اجرای طرح نظارت دقیقی را اعمال کند که حتما ظرفیت بُرد منطقه از نظر ایجاد محدودیت برای تعداد ورود روزانه گردشگر به محدوده ۲۲ هکتاری تفرج گسترده داخل جزیره آشوراده رعایت شود و هیچ‌کس نتواند برای کسب درآمد بالاتر، بیش از ظرفیت بُرد تعیین‌شده گردشگر به جزیره ببرد.
عضو هیات علمی دانشگاه حکم سبزواری ادامه داد: با توجه به بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی در جزیره آشوراده، امکان ایجاد شبکه فاضلاب معمول در این محدوده وجود ندارد و حتما باید سپتیک‌تانک‌ها یا همان مخازه ویژه‌ای برای جمع‌آوری و تخلیه فضولات انسانی احتمالی گردشگران در زون ۲۲ هکتاری تفرج گسترده و بوم‌گردی‌هایی که قرار است در محدوده روستای آشوراده ایجاد شود، قرار داده شود. همچنین باید مطمئن باشیم که این مخازن به صورت مستمر و به روش بهداشتی توسط عوامل اجرای طرح تخلیه می‌شود و جای این ابهام وجود دارد شخصی که سال‌ها رهاسازی پساب تصفیه‌نشده کارخانه او باعث آلودگی تالاب اینچه شده است، حتی اگر در چند سال گذشته از آلوده کردن این تالاب دست کشیده باشد، آیا می‌توان به او اعتماد کرد که طرح گردشگری آشوراده را به گونه‌ای اجرا کند که باعث آلودگی محیط‌زیست منطقه نشود؟
این متخصص اکوتوریسم به دیده بان ایران گفت: ما با اصل اجرای طرح گردشگری آشوراده مخالف نیستیم، ولی معتقدیم که این طرح باید به گونه‌ای اجرا شود که اولا به شناساندن اکوسیستم حساس آشوراده و میانکاله به مردم کمک کند و ثانیا به جلب همکاری جوامع محلی منجر شود تا بومی‌ها با کسب منافع مادی از اجرای این پروژه، به حفاظت از ذخیره‌گاه زیست‌کره میانکاله کمک کنند. اگر این اتفاق بیفتد، چه بسا بتوان در سال‌های آینده، طرح گردشگری آشوراده را به عنوان الگویی برای طبیعت‌گردی پایدار و همچنین حفاظت مشارکتی در سطح کشور معرفی کرد، اما بروز هر خطایی در اجرای این پروژه، نه‌تنها باعث افزایش نگرانی از اجرای طرح‌های مشابه در حوزه طبیعت‌گردی در دیگر نقاط کشور می‌شود، بلکه می‌تواند آسیب‌های جبران‌ناپذیری را نیز به اکوسیستم منطقه وارد کند.
لزوم رونق بخشیدن به کسب‌وکارهای کوچک محلی در طرح گردشگری آشوراده
حر منصوری، فعال محیط‌زیست منطقه و نماینده کمیته مشورتی میانکاله نیز در گفت‌وگو با خبرنگار دیده‌بان ایران معتقد است که در طرح گردشگری آشوراده، تمرکز دولت باید رساندن منفعت‌های مشخص به مردم بومی منطقه باشد، نه این که با وارد کردن پای سرمایه‌گذار خصوصی به این پروژه، نگرانی‌ها از کسب منافع مادی توسط افراد خاص را در حین اجرای طرح بالا ببرد. او البته تاکید دارد که براساس آخرین مذاکرات انجام‌شده با مسئولان اداره‌کل میراث فرهنگی استان گلستان، طرح تبدیل «قلعه سرتوک» به رستوران منتفی شده است و با توجه به این که همین حالا یک رستوران با ظرفیت مناسب در جزیره آشوراده وجود دارد، با مرمت این قلعه احداث‌شده توسط ارتش روسیه تزاری در دوران قاجار، صرفا قرار است این مکان به عنوان یکی از جاذبه‌های توریستی آشوراده به گردشگران معرفی شود.
منصوری همچنین با تاکید بر لزوم توسعه کسب‌وکارهای کوچک برای جوامع محلی در قالب طرح گردشگری آشوراده به دیده بان ایران گفت: در صورت ورودم سرمایه‌گذار شخصی به پروژه آشوراده، حتی اگر این سرمایه‌گذار نخواهد که از نقاط دیگر استان یا کشور برای اجرای پروژه نیروی کار وارد کند، در بهترین حالت مردم بومی به کارگران این شخص تبدیل خواهند شد و نفع مالی چندانی را از رونق طبیعت‌گردی در آشوراده کسب نخواهند کرد؛ بنابراین بهتر است که دولت به‌جای این که پای سرمایه‌گذار خصوصی را برای مشارکت کلان در طرح آشوراده باز کند، بسترهای لازم را فراهم کند تا جوامع محلی در قالب پروژه‌های اقتصادی کوچک‌مقیاس، بدون آسیب زدن به ارزش‌های اکولوژیکی منطقه که مهمترین عامل جذب گردشگر به جزیره آشوراده محسوب می‌شود، در اجرای این پروژه مشارکت کنند؛ این اقدام، حتما بیشتر از ورود سرمایه‌گذاری که اهل این منطقه نیست، به تامین منافع مردم بومی با اجرای طرح طبیعت‌گردی آشوراده کمک خواهد کرد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: بهتر است استاندار محترم گلستان که سرمایه‌گذار مشخصی را برای طرح گردشگری آشوراده معرفی کرده است، به‌جای حمایت از این سرمایه‌گذار، از مردم بومی منطقه برای ایجاد کسب‌وکارهای کوچک در منطقه پشتیبانی کند؛ زیرا اصولا توسعه طبیعت‌گردی یا همان اکوتوریسم زمانی صحیح است که با جلب مشارکت جوامع محلی، به حفاظت مشارکتی از مناطق حساس محیط‌زیستی کمک کند، ولی متاسفانه با توجه به نوع تبلیغات سیاسی که برخی مسئولان استان گلستان بخصوص در آستانه سفر رئیس‌جمهور به این استان درباره طرح گردشگری آشوراده انجام می‌دهد، به نظر می‌رسد امکان رسیدن منافع مالی حاصل از اجرای این طرح به جوامع بومی به عنوان ذی‌نفعان اصلی منطقه اندک است.