آشنایی با انواع ذرت و موارد مصرف آنها

معرفی انواع ذرت

ذرت پس از گندم و برنج، مهمترین ماده‌ی غذایی دنیا را تشکیل می‌دهد. ذرت از لحاظ فتوسنتزی گیاهی چهارکربنه (C4) است و گرچه دامنه‌ی سازگاری آن گسترده است، ولی در اقلیم‌های گرمسیری و نیمه‌گرمسیری رشد بهتری می‌کند. پتانسیل عملکرد ذرت در واحد سطح به‌گونه‌ای است که برداشت ۱۵ تا ۲۰ تن دانه در هکتار در سطح تجاری رایج می‌باشد. به دلیل استعداد زیاد در تولید دانه، ذرت را «پادشاه غلات» نامیده‌اند.

سابقه کشت ذرت

خاستگاه ذرت قاره آمریکا (جنوب مکزیک) است و پیشینه‌ی کشت آن به ۸ تا ۱۰ هزار سال پیش می‌رسد. نام گونه‌ی ذرت (Mays) از واژه‌ی Mahis گرفته شده که نام قبیله‌ای در قاره‌ی آمریکاست. در سال ۱۴۹۲ میلادی هنگامی که کریستف کلمب به کوبا رسید، مشاهده نمود که بومی‌ها ذرت تولید می‌کنند. او نام mahis را به ذرت داد. این نام بعدها به صورت Mays تغییر یافت و هم‌اکنون در زبان انگلیسی به صورت Maize نوشته می‌شود. بعد از کشف قاره آمریکا از سال ۱۵۰۰ میلادی به بعد کشت ذرت در اسپانیا و ایتالیا رواج یافت. در اوایل سده‌ی شانزدهم، ذرت به وسیله‌ی بازرگانان پرتقالی به جنوب آسیا راه یافته است و در امتداد جاده‌ی ابریشم به منطقه‌ی هیمالیا رفته است.

جد ذرت‌های کنونی شاید نوعی ذرت وحشی غلاف‌دار بوده که در آن هر دانه به وسیله‌ی گلوم‌هایی از دیگر دانه‌ها جدا شده و امکان انتشار دانه‌ها در محیط و بقای نسل گیاه در شرایط طبیعت وجود داشته است. در اثر تلاقی جد اولیه‌ی ذرت با خویشاوندانی همچون Tripsacum و Teosinte ذرت کنونی به صورت گیاهی هتروزیگوت (ناخالص) در آمده است. در بین غلات ذرت بیشترین تنوع مصرف‌کننده را داراست، زیرا ذرت افزون بر مصرف به عنوان غذای انسان (کنسرو یا تهیه‌ی غذا در خانه) و به عنوان علوفه برای دام‌ها، در صنایع تخمیر و تهیه‌ی فرآورده‌های متنوع صنعتی از جمله اتانول نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. به نظر می‌رسد اهمیت ذرت در آینده زیادتر شود زیرا در کشورهای فقیر غذای اصلی است و در کشورهای غنی برای تولید پروتئین حیوانی ضروری می‌باشد.

گیاه شناسی ذرت

ذرت گیاهی تک‌لپه و یکساله از خانواده‌ی گرامینه یا پوآسه است که دارای تنوع فنوتیپی بسیار زیادی است. ارقامی از ذرت با طول ساقه‌ی ۶۰ سانتی‌متر و ۷ برگ تا ارقامی با ارتفاع ۷ متر و ۴۸ برگ وجود دارد. در ارقام تجاری به طور معمول ارتفاع ساقه ۲ تا ۳ متر با ۱۶ تا ۲۳ برگ است. برخلاف گندم و جو اندام‌های نر و ماده در نقاط گوناگون یک بوته قرار گرفته‌اند. اندام نر ذرت که «گل تاجی» نامیده می‌شود به صورت خوشه در بخش انتهایی بوته قرار دارد؛ به گونه‌ای که گرده‌افشانی به وسیله‌ی باد تسهیل می‌گردد. گل آذین ماده‌ی ذرت به صورت سنبله، نیم تا ۱ متر پایین‌تر از گل تاجی قرار دارد که به آن بلال گفته می‌شود. به طور معمول در ارقام تجاری بیش از یک بلال تولید نمی‌شود، هرچند آغازه تا ۸ بلال در جوانه‌های جانبی هر ساقه‌ی ذرت ممکن است تشکیل گردد. طول بلال از حدود ۱۰ سانتیمتر در برخی انواع ذرت بوداده تا یک‌متر در ذرت‌های سیلویی متغیر است. بزرگترین بلال در بالاترین قسمت ساقه قرار دارد.

شرایط اکولوژیک مورد نیاز کشت ذرت

دما

ذرت با وجود آن که یک گیاه گرمسیری است، نمی‌تواند آب و هوای بسیار گرم را تحمل کند. مناسب‌ترین محیط برای کشت آن ، ناحیه‌ای است که دمای آن دست کم به مدت 3 تا 4 ماه متوالی ، 21 تا 32 درجه سانتیگراد باشد. در صورتی که دمای اواسط تابستان ناحیه کشت ذرت ، کمتر از 18 درجه سانتیگراد باشد یا میانگین دمای تابستان کمتر از 13 درجه باشد، میزان رشد گیاه کاهش یافته و در صورت طولانی شدن کاهش دما ، کشت ذرت غیر ممکن خواهد بود.

آب

معمولا در مراحل گسترش برگها ، گرده افشانی و تشکیل دانه که اغلب در ماههای گرم تابستان صورت می‌پذیرد، گیاه ذرت به آب زیادی نیاز دارد. تعداد دفعات آبیاری تحت تأثیر خاک ، آب و هوا و… قرار دارد که بین 2 تا 15 بار متغیر است. زراعت ذرت در مناطقی که بارندگی سالیانه 250 تا 2500 میلیمتر دارند به صورت دیم هم امکان‌پذیر می‌باشد.

خاک

میزان عملکرد ذرت در خاکهای عمیق ، حاصلخیز و زهکشی شده با بافت متوسط بیشتر است. ذرت نسبت به کمبود اکسیژن که ناشی از رطوبت یا وجود لایه‌های فشرده زیرزمینی می‌باشد، بسیار حساس است. همچنین ذرت قادر است در خاکهایی با PH حدود 5.5 تا 8 هم رشد نماید. البته PH مناسب برای آن 6 می‌باشد. PH کمتر از 6 معمولا میزان جذب کلسیم را در گیاه کاهش می‌دهد.

کوددهی

کود شیمیایی ، بویژه کودهایی که دارای نیتروژن ، فسفر، پتاسیم، کلسیم، منیزیم و گوگرد و همچنین ، منگنز، آهن، روی و مولیبدن باشند برای بالا بردن سطح تولید ذرت بسیار ضروری هستند. مناسب‌ترین زمان برای استفاده از کود ، در بهار و قبل از بذرکاری یا هم زمان با آن است. بهترین روش برای ریختن کود ، به فاصله 5 سانتی از بذر و به عمق 3 تا 5 سانتی متری از بذر می‌باشد.

انواع ذرت

ذرت را از لحاظ شکل ظاهری دانه و نوع مصرف به‌انواع زیر تقسیم می‌کنند.

ذرت دندان اسبی (Dent corn)

معمول‌ترین نوع ذرت دانه‌ای و علوفه‌ای در سطح جهانی است. در جریان خشک شدن دانه، نشاسته نرم بخش فوقانی دانه منقبض شده و فرورفتگی را در میان دانه ایجاد می‌کند که دانه‌ی ذرت را همانند دندان می‌سازد. به همین دلیل این نوع ذرت را دندان اسبی نامیده‌اند. بخشی از آندوسپرم (درون‌دانه – قسمتی از بذر که مواد غذایی مورد نیاز جنین را تأمین می‌کند) که دور دانه قرار دارد، شاخی و سخت و آندوسپرم میانه‌ی دانه نرم و آردی است. رنگ دانه‌ها از سفید تا زرد متغیر است. از نظر عملکرد در واحد سطح بیشترین عملکرد را در مقایسه با سایر انواع ذرت دارا می‌باشد.

ذرت بلوری (سخت، کهربایی، Flint corn)

این ذرت دارای مقطع بلوری یا شیشه‌ای است. دانه‌ها گرد و به رنگ‌هایی متنوع از سفید کرمی تا زرد نارنجی هستند. آندوسپرم دانه سخت است. بوته‌های این نوع ذرت قابلیت پنجه‌زنی داشته و زودرس می‌باشند. عملکرد این ذرت کمتر از ذرت دندان اسبی است و مصرف علوفه‌ای دارد.

ذرت آردی (Floury corn – Soft corn)

به آن ذرت نشاسته‌ای هم گفته می‌شود؛ زیرا آندوسپرم (درون‌دانه) آن دارای نشاسته‌ی نرم است. رنگ دانه سفید و برای نشاسته‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. دانه‌های این نوع ذرت حتی پس از رسیدن کامل، به‌دلیل نرم بودن نشاسته، به‌راحتی به وسیله‌ی ناخن خط برمی‌دارند. عملکرد دانه‌ی این ذرت از ذرت دندان اسبی و بلوری کمتر است.

ذرت شیرین (یا قندی، Sweet corn)

تنها به مصرف انسان می‌رسد. نسبت قند به نشاسته در آن زیادتر از سایر انواع ذرت است. دانه‌های این نوع ذرت کروی بوده و در هنگام رسیدن چروکیده می‌شوند. در انتهای مرحله‌ی شیری و آغاز خمیری شدن، آن را برداشت کرده و به‌صورت بلال تازه به مصرف می‌رسانند. دانه‌ها در هنگام برداشت نزدیک به ۷۰ درصد رطوبت دارند. در این نوع ذرت از تبدیل قند به نشاسته جلوگیری می‌شود و به دلیل پرنشدن آندوسپرم، دانه‌ ها چروکیده باقی می‌مانند. بخش عمده‌ی این ذرت در آمریکای شمالی تولید می‌شود.

ذرت بو دادنی (پاپ کورن – Pop corn)

بوته‌های این نوع ذرت دارای ارتفاع کم بوده و جزء ذرت‌های زودرس می‌باشد. دانه‌ها ریزند و در اثر حرارت باز شده و حجم آنها به‌چندین برابر دانه‌های اصلی می‌رسد. هرچه حجم نهایی دانه‌ها در موقع بو دادن بیشتر باشد، دانه‌ها از کیفیت بهتری برخوردارند. این نوع ذرت تنها به مصرف انسان می‌رسد و نشاسته‌ی آن سخت می‌باشد.

ذرت غلاف‌دار (Pod corn)

در این نوع ذرت (گلوم‌دار) هر دانه به وسیله‌ی غلافی شامل دو گلوم (پوش یا سبوس) پوشیده شده است. ذرت غلاف‌دار از انواع قدیمی ذرت می‌باشد و سطح زیر کشت تجاری ندارد. برخی پژوهشگران آن را جد ذرت‌های کنونی دانسته‌اند.

ذرت مومی‌ (Waxy corn)

این نوع ذرت برای نخستین‌بار از چین گزارش شده است. سطح دانه ها از موم پوشیده شده و چسبناک است و آندوسپرم آن نرم است و دانه به راحتی می‌شکند. ذرت مومی سطح زیر کشت تجاری ندارد. نشاسته‌ی این نوع ذرت تنها از آمیلوپکتین ساخته شده است، درحالی که در دانه‌های ذرت بلوری یا دندان اسبی ۷۰ درصد نشاسته را آمیلوپکتین و بقیه را آمیلوز تشکیل می‌دهد.

ذرت اپک – ۲ (Opaque – 2)

موتانتی از ذرت دندان اسبی است که دارای ژن مغلوب O2 می‌باشد. وجود این ژن باعث ازدیاد میزان دو اسید آمینه‌ی ضروری لاسین و تریپتوفان تا حد دو برابر می‌شود. از آنجا که یکی از مشکلات پروتئین ذرت کمبود این دو اسید آمینه است، کیفیت پروتئین این ذرت در بالاترین حد خود است و به همین دلیل آن را «ذرت کیفیت‌دار پروتئینی» (Quality protein maize) هم نامیده‌اند. عملکرد دانه‌ی این ذرت کمتر از ذرت دندان اسبی است.

موارد استفاده از ذرت

دانه ذرت به رنگ سفید ، زرد یا مخلوطی از این دو یافت می‌شود. خوراکهایی که با ذرت سفید تهیه می‌شوند، معمولا مرغوب‌ترند. دانه ذرت دارای سه بخش آندوسپرم ، گیاهک و پریکارپ است. پروتئین موجود در دانه به عوامل مختلفی از جمله محیط ، نوع گیاه و شرایط کشت و زراعت بستگی دارد و بین 8 تا 15 درصد متغیر است. پروتئین عمده ذرت زئین می‌باشد نقش مهمی در تغذیه انسان ایفا می کنند.

میزان روغن دانه ذرت ، 4 درصد بوده که بیشتر در گیاهک قرار دارد. از گیاه ذرت استفاده‌های مختلفی می‌کنند. از آسیاب نمودن دانه ذرت ، آرد ذرت تهیه می کنند که خود در تهیه غذاهای مختلف بکار می‌رود. از ساقه و برگهای ذرت در صنایع کاغذ و مقوا سازی و همچنین تولید کاغذ دیواری استفاده می‌کنند. از آرد ذرت در تولید چسب ، صابون و از نشاسته آن در صنایع رنگرزی ، داروسازی ، مرکب سازی و پلاستیک سازی استفاده می‌نمایند.

بیشتر بخوانید:

در سوپ ها ذرت بریزید : خواص ذرت برای سلامتی

روش کاشت و برداشت ذرت علوفه ای

راهنمای کاشت و برداشت ذرت