همه چیز در مورد درخت قره قات و خواص دارویی آن

معرقی درخت قره قات

قره قات یا قارا قات میوه ای جنگلی است که بومی آسیای غربی و جنوب شرق اروپا است. قره قات در جنگل های منطقه ارسباران، مخصوصاً جنگل های اطراف روستای عباس‌آباد، نیز به وفور یافت می شود.

قره قات نباید با سیاه گیله و بلوبری اشتباه شود. آن میوه ها طعمی مایل به شیرین دارند. متأسفانه این اشتباه اسامی، بعلت نایابی نسبی قره قات و شناخته شدن بلوبری از طریق ارتباط با جهان غرب، حتی در محیط های آکادمیک شیوع پیدا کرده است. توصیفی که یک منبع سنتی تر از قره قات می کند، به واقعیت نزدیکتر است: “اسم ترکی من ((قره قاط)) است به من قراقات و قراطاط هم گفته اند، عده ای از گیاه شناسان قدیم ایران از جمله بغدادی مرا نوعی زغال اخته و عده ای دیگر نوعی زرشک می دانند.

پراکنش جغرافیایی قره قات

در جنگل های ارسباران و کلیبر، خانقاه اردبیل و به طور عمده در ارتفاعات استان گیلان ازجمله کوه های تالش، اسالم و فومن، رشت، لاجیم رشیدآباد ، سرخ سنگ ، گلچین ، شیرمیشه، امامزاده ابراهیم، ارتفاعات کلاردشت

گیاه شناسی قره قات

قره قات بوته ای نیمه درختچه ای، درختچه ای و گاهی درختان کوچک ایستاده یا ایستاده و افتان با ارتفاع 3 متر هستند که غالباً بر اثر انشعاب ساقه ها از پایین، منظره انبوه و متراکم دارند.

برگ های متناوب آن تقریباً بدون دمبرگ یا دمبرگ کوتاه، کامل یا دندانه دار با پهنک غشایی، ریزان، بیضی شکل یا تخم مرغی کشیده به طول 3-8 سانتیمتر، نوک تیز با کناره های صاف و دمبرگ های کوتاه و به رنگ سبز روشن هستند. برگ های این گیاه بی دوام و زودافت بوده و در زمستان بر روی گیاه باقی نمی مانند.

گل ها در کنار برگ ها و روی گل آذین خوشه ای آویزان ظاهر شده و استکانی شکل، سفید مایل به سبز یا صورتی و ارغوانی خیلی روشن به طول 6-8 میلی متر بوده و آویخته و دارای دمگل کوتاه، با کاسه ای کامل یا دارای 4 تا 5 لبه کوتاه، با 8 تا 10 پرچم هستند که در خلال ماه های فرورین تا خرداد غنچه باز می کنند.

شاخه های آن نازک، بدون خار و به رنگ سبز تا قهوه ای می باشند. میوه های آن سته گرد، کروی و در انتها اندکی مورب و به رنگ ارغوانی تیره یا سیاه به قطر 6-8 میلی متر بوده و روی شاخه های جوان و به صورت جانبی یا انتهایی تولید می شوند که پربذر بوده و تعداد بذور موجود در هر سته قره قاط به طور متوسط 45 عدد است که حداکثر 5/9 درصد وزن میوه را در بر می گیرد و پس از رسیدن کامل به اندازه ی نخود شده و حاوی آب بنفش رنگی می باشد. میوه ی نارس آن کمی ترش و میوه رسیده کمی شیرین است.

میوه ها از غباری سفید رنگ پوشیده شده اند میوه آن را می توان هم به صورت تازه و هم خشک شده مصرف کرد یا در تهیه انواع مرباها و دسرها به کار برد. میوه آن بیشتر مزه و ظاهر سیاه گیله آمریکایی را دارد. در اواخر تابستان، دانه های سیاه ارغوانی آن برای چیده شدن آماده می شوند. ریشه های سطحی قره قاط در سط ح زمین به همراه ریشه های ریزوم مانند آن در عمق خاک از مشخصات این گیاه است.

قسمت های مورد استفاده قره قات

شامل برگ، ریشه و میوه است. البته مهم ترین مصرف دارویی، مربوط به میوه ی آن می باشد میوه ها پس از رسیدن کامل اکثراً آبی مایل به سیاه هستند.

انواع قره قات در ایران

قره قات اردبیلی

این قره قات در برگیرنده ی میوه هایی تقریباً کروی به رنگ قرمز تیره یا کم رنگ و دارای پوسته ی سخت و چروکیده است که دمی در قسمت پایین آن ها قرار دارد. داخل این میوه ها تعدادی دانه های براق وجود دارد. گیاه مزبور با نام علمی Vaccinium arctostaphylos از تیره ی Ericaceae (تیره ی قره قات) می باشد که درختچه ای تا دو متر با برگ های پهن بیضی شکل و بدون دم برگ است.

گل های قره قات، سفید مایل به سبز و گاهی صورتی هستند. میوه های این گیاه از نوع سته می باشند. این درختچه در جنگل های اسالم، خلخال و ارتفاعات اردبیل رویش دارد. قره قات به صورت دم کرده در طب سنتی ایران به عنوان کاهش پرفشاری خون و کاهش قند خون مورد استفاده قرار می گیرد.

قره قات کلیبری

این قره قات شامل میوه های کروی با پوسته ی قرمز تیره و چروکیده ی بدون دم یا با دم کوتاه و بزرگ تر از قره قات اردبیلی است که از درختچه ای با نام عملی Ribes biebersteinii به دست می آید. این درختچه تا دو متر ارتفاع داشته و دارای برگ های قلبی شکل با پنج لوب استاندارد است. گیاه، مربوط به تیره ی Grossulariaceae (تیره ی انگورک) بوده و در جنگل های ارسباران و کلیبر رویش دارد.

با توجه به این که قره قات اردبیلی و کلیبری مربوط به دو گیاه کاملا متفاوت از نظر جنس، گونه و خانواده هستند بعید به نظر می رسد که دارای اثرات مشابهی باشند. البته ممکن است هر دو در بعضی ترکیبات و اثرات یکسان باشند ولی باید ذکر کرد که قره قات اصلی همان نوع اردبیلی است که اثراتی مشابه، با انواع خارجی دارد.

با توجه به مطالعات انجام شده بر روی قره قات اردبیلی، شباهت زیادی بین ترکیبات نوع ایرانی و انواع خارجی وجود دارد؛ لذا اکثر اثرات ذکر شده برای گونه های خارجی می تواند در مورد نوع ایرانی صادق باشد، ولی مطالعات کامل تری را می طلبد که باید به صورت کلینیکی انجام شود .

ترکیبات شیمیایی قره قات

دانه ی قره قات حاوی حدود 88 درصد آب است. بقیه مواد شامل آنتوسیانین که در میوه های تازه 0.1 تا 0.25درصد در نوسان بوده، ولی در عصاره غلیظ شده ی این میوه، 25 درصد می باشد. اکثر این آنتوسیانین ها به شکل گلوکزید هستند و تنها مقدار کمی در طبیعت و در این گیاه به صورت آزاد می باشند. حدود 15 آنتوسیانوزید که اجسام فعال گیاه می باشند، در این گونه از قره قات شناسایی شده است، بعضی گیاهان دیگر از جمله گونه های دیگر قره قات، Ribes nigrum و انگور دارای آنتوسیانین های مشابهی هستند. میوه ی هر سه گیاه مذکور در اروپا به صورت دارویی مصرف می شود.

ترکیبات دیگر قره قات شامل تانن ها (که عمدتاً از نوع کاتکول می باشند)، تری ترپنوئیدها، کربوهیدرات به مقدار حدود ده درصد، مقدار کمی پروتئین، فیبر، اسید های آسکوربیک (2 تا 10 میلیگرم در صد گرم)، سیتریک، مالیک، کینیک و مقدار کمی بنزوئیک و گلوکورونیک، گلوکوزید لیپتوزین، مقدار کمی آلکالوئید، پکتین و فلاونوئیدها هستند.

روش تکثیر قره قات

قره قات به دلیل عدم امکان تجدید حیات در طبیعت از طریق بذر در حال انقراض می باشد. لذا در بررسی صورت گرفته به منظور یافتن روش مناسب برای تکثیر آن به این نتیجه رسیده شد که اولا مواد موجود در میوه ( حتی خشک شده )مانع جوانه زنی این گیاه می شود، ثانیا عامل سرما (سرمای 12- درجه) فاکتور موثری در جوانه زنی آن می باشد، بنابر این برای تکثیر و حفظ این گیاه ، هر چند که در طبیعت تیمار سرما تامین می شود ولی توصیه بر این است که مواد موجود در میوه از طریق اسید شسته و بذر آن در طبیعت و محل رویش پخش شود.

این گیاه خاک سبک (شنی) و متوسط (لوم) ترجیح می دهد. نیاز به خاک های مرطوب بدون آهکی که به خوبی زهکشی شده و اسیدی باشند را داشته و می تواند در خاک بسیار اسیدی نیز رشد کند. در مناطق نیمه سایه و یا جنگلی و یا بدون سایه مستقر می شود. قره قات در اکثر نواحی جنگلی آسیای صغیر، قفقاز، سیبری، آمریکای شمالی و به خصوص اروپا یافت می شود.

خواص درمانی و کاربردهای صنعتی قره قات

طعم میوه قره قات ترش است. این میوه در کشورهای اروایی برای درست کردن مرباهای نسبتاً گران قیمت مورد استفاده قرار می‌گیرد. علی رغم اینکه کاشت و نگهداری قره قات چندان سخت نیست، این میوه حتی در اروپا نیز کمیاب است. در ایران، خشک شده قره قات در عطاری ها یافت می شود.

دم کرده قره قات را برای رقیق کردن خون تجویز می کنند و اعتقاد بر آن است که خوردن آن از سکته قلبی ممانعت می کند. آزمایش های کلینیکی زیاد در مورد اثرات ضدمیکروبی مجاری ادرار با آب قره قات انجام شده که نتایج بسیار خوبی را به دنبال داشته است.

در آزمایش دیگری کاهش شدید عفونت ادراری زنان به مدت طولانی با مصرف خوراکی عصاره به شکل کپسول مشاهده شده است.

یکی از مهم ترین پروتئین های بدن، کلاژن است که در ساخت تاندون، رباط و غضروف نقش اصلی را دارا است. کلاژن در زمان التهاب روماتیسمی، امراض دهانی و یا بیماری های استخوان و مفاصل از بین می رود. عمل مهم فلاونوئیدها، آنتوسیانین ها و پروآنتوسیانیدین های قره قات جلوگیری از این عمل است.

همچنین آنتوسیانین ها دارای خاصیت قوی ویتامین P یا بیوفلاونوئیدها بوده و افزون بر آن دارای خاصیت افزایش ویتامین C داخل سلولی و کاهش شکنندگی مویرگ ها هستند که از این نظر دو برابر قوی تر است.

خاصیت ضد تجمع پلاکت ها که از این نظر شبیه به آسپیرین و گیاه سیر می اشد. به اصطلاح عامیانه افرادی که خون آنها غلیظ می باشد، برای جلوگیری از لخته شدن می توانند از قره قات استفاده کنند.

این گیاه برای درمان امراض چشم، هنگام کم سو شدن در شب، یا برای دید بهتر روز کاتاراکت و گلوکوما نیز کاربرد دارد. در بعضی مشکلات چشمی مانند گلوکوما، کلاژن دارای آسیب هایی می شود که باعث فشار زیاد در چشم خواهد شد. بنابراین چون قره قات در حفاظت کلاژن مؤثر است، در موارد ذکر شده مفید است. از این رو در اروپا به طور وسیع بدین منظور از آن استفاده می شود. هم چنین قره قات به مقدار زیادی در اروپا برای مشکلات شبکیه ای حاصل از دیابت نیز مورد مصرف است.

مهم ترین اثرات گزارش شده قره قات شامل ضد چسبندگی پلاکت ها، ضد شکنندگی عروق مویینه، ضد اِدِم (ضد خیز)، ضد ویروس تبخال، ضد التهاب، ضد اکسیدان، ضد تب، ضد خونریزی های رتینوپاتی، ضد عفونی کننده، ضد اسپاسم، ضد زخم های گوارشی، ضد قارچ، ضد ویروس، قابض، محرک گردش خون، محافظ کلاژن، ادرار آور، محرک سیستم ایمنی بدن، کاهش دهنده ی چربی خون و گشاد کننده ی رگ ها.

بیشتر بخوانید:

روش کاشت درخت توت آمریکایی

آموزش کاشت درخت آلبالو در گلدان یا حیاط منزل

آشنایی با اصول کاشت و نگهداری درخت کنار