عملیات کربلای 4 چه بود ؟
عملیات کربلای ۴ نام عملیات نظامی تهاجمی نیروهای ایرانی در جنگ ایران و عراق است. این عملیات با رمز محمد رسولالله در محور ابوالخصیب به صورت گسترده در تاریخ ۵ دی ۱۳۶۵ به فرماندهی سپاه و به منظور آمادهسازی مقدمات فتح بصره توسط نیروهای ایرانی انجام شد. لو رفتن این عملیات شکست سختی برای ایرانیها به همراه آورد، بهطوریکه آنها پس از حدود یک روز از آغاز عملیات با به جا گذاشتن تلفات فراوان عقبنشینی کردند.
این عملیات قرار بود با استفاده از تاریکی شب به صورت ناگهانی انجام شود و هدف از آن گرفتن نقطه اتکایی در ساحل غربی آبراه اروندرود بود. پس از تسخیر ساحل غربی قرار بود تهاجم تا اشغال بصره ادامه یابد.
این عملیات در واقع بخشی از عملیات کربلای ۵ بود که با شکست این عملیات، عملیات کربلای ۵ به صورت جداگانه انجام شد.
هدف انجام عملیات کربلای 4
هدف ابتدایی انجام عملیات کربلای 4 تسخیر جزیره امالرصاص و سایر جزایر و جادههای اطراف آن بود تا محاصره شهر بصره تکمیل شود. از دلایل تأکید بر تعجیل در این عملیات تحت تأثیر قرار دادن کنفرانس سازمان همکاری اسلامی بود که در آن زمان در کشور کویت برگزار میشد.
مرحوم هاشمی رفسنجانی و انجام عملیات کربلای 4
مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی ، فرمانده عالی جنگ در زمان این عملیات است. عملیات دربارهٔ عامل لو رفتن عملیات مجموعهای از کمکهای اطلاعاتی ایالات متحده آمریکا به عراق، ستون پنجم سازمان مجاهدین خلق ایران و پناهنده شدن برخی افراد ردهبالای سیاسی به خارج از کشور ذکر شدهاست.طاهری اصفهانی در جریان این عملیات گفت که شب عملیات ، هاشمی رفسنجانی اصرار زیادی بر اجرای عملیات داشت. من و خرازی رفتیم و منورهایی را مشاهده کردیم. ما تحرک نیروها را میدیدیم.
من به خرازی گفتم که برود و به هاشمی بگوید عملیات لو رفتهاست. خرازی رفت و بعد آمد و گفت:آقای هاشمی گفته من مقلد امامم و عملیات باید انجام بشود. من به ایشان گفتم که اگر امام هم این شرایط را ببیند، اجازه اجرای عملیات را نمیدهد. از این جهت عملیات صورت گرفت و فرماندهان هم مقاومتی در جلوگیری از اجرای عملیات نکردند. شاید فرماندهان بنا بر موقعیت خود با هاشمی مخالفت نکردهاند
اردستانی، رئیس سابق مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه، در این خصوص در کتاب تنبیه متجاوز نوشتهاست: «طی چند روزی که به زمان عملیات باقی مانده بود، بمباران و آتش توپخانهٔ عراق روز به روز افزایش مییافت … پس از تاریک شدن هوا در روز سوم دی، عراقیها به ریختن فلر به وسیلهٔ هواپیما و شلیک منور دست زدند. از ساعت ۱۹ تا ۲۱ بیش از پنج مورد گزارش در مورد اقدامات دشمن به قرارگاه مرکزی رسید
غواص های عملیات کربلای 4
به گفته اردستانی غواصها به درون رودخانه رها شدند، اما پس از حدود نیم ساعت، برادر عزیر جعفری اطلاع داد دشمن با تیربار نیروها را زیر آتش گرفتهاست. این تحرک دشمن نیز مانند شبهای گذشته عادی فرض شد، لذا دستور داده شد همه در ساعت ۲۲:۳۰ پای کار باشند. اما در ساعت ۲۱:۳۸ لشکر ۱۴ امام حسین خبر داد که دشمن روی خط، منور زیادی انداخته و داخل رودخانه نیز با تیربار به نیروها حمله کردهاست.
تمام این اقدامات دشمن داخل تنگه متمرکز شده بود. همان جایی که میبایستی تاکتیک ویژه عملیات انجام میگرفت. در ساعت ۲۲، فرمانده قرارگاه قدس اعلام کرد که لشکر ۳۱ عاشورا متوقف شدهاست و امکان استفاده از لشکر ۴۱ ثار الله نیز وجود ندارد و تیربار دشمن در خط و روی آب نیروها را هدف گرفتهاست.
در محور قرارگاه قدس لشکرهای ۱۴ امام حسین، ۲۱ امام رضا و ۳۱ عاشورا در ساعات نخست حمله و قبل از درگیری، تلفات زیادی متحمل شدند. با این همه، فرمانده سپاه ابراز میداشت شرایط حاد نیست».
محمدعلی اسفنانی، نماینده مردم فریدن در مجلس در خاطره ای با اشاره به این که خودش از غواصان حاضر در این عملیات بودهاست، گفت:
«غواصان نمیتوانستند از کپسول اکسیژن استفاده کنند ادامه داد: از این رو غواصان به صورت شناور بر روی آب با ارتفاع بیست سانت در عمق آب فرومیرفتند و طنابهایی در آب دست داشتند تا مسیر را گم نکنند. به دلیل اینکه ما باید از منطقه حساس عبور میکردیم ابتدا یک گروه تحت عنوان پیشتاز از سوی ما به سمت جزایر حرکت کردند تا مطلع شوند که آیا عراقیها از حضور ما مطلع شدند یا خیر. در همین زمان به یکباره منطقه کاملاً روشن شد و هواپیماهای عراقی بر روی آب منور ریختند، به طوری که منطقه مثل روز روشن شد و عراقیها ستونهای ما را دیدند و آن زمان با تمام تجهیزاتی که داشتند ما را به گلوله بستند و رگباری از گلولهها به ستون ما آمد.
در آن زمان بسیاری از غواصها شهید شدند زیرا بسیاری از گلولهها به سر آنان میخورد. ما هیچ راهی نداشتیم، نه میتوانستیم از اسلحه استفاده کنیم و نه راه برگشت داشتیم. بسیاری از بچهها مظلومانه در این فضا شهید شدند. با اینکه در آن زمان بسیاری از افراد شهید شدند ولی ما راه خود را ادامه دادیم تا عملیات به نتیجه برسد. به بلجانیه رسیدیم و دژ اول، دوم و سوم را گرفتیم، بیشتر از آن چیزی که قصد بود انجام دهیم در آن عملیات انجام دادیم. …
ما در آنجا جان پناهی درست کردیم و سپس به عقب بازگشتیم که در طول مسیر مجبور بودیم به دلیل آنکه سیم خاردارهای زیادی وجود داشت به صورت سینه خیز بازگردیم. در آنجا بود که متوجه شدیم بسیاری از بچههای غواص در بخشهای مختلف گروهان اسیر شدند. در این عملیات بسیاری از نیروهایی که بعد از غواصها با قایق آمده بودند نیز کشته و اسیر شدند. اکثر کسانی که غواص بودند در آن عملیات به صورت دسته جمعی یا تک تک شهید شدند. ما بعدها عکسهایی را که عراقیها در روزنامههایشان منتشر میکردند را دیدیم که اسرای غواص ما را دست بسته تیر باران میکردند. در آن عملیات از ۵۰۰ نفر غواص شاید تنها ۲۰۰ نفر بازگشتند».
تعداد شهدا و مجروحان در عملیات کربلای 4
تعداد شهدا و مجروحان در این عملیات طی روایتهای مختلف ، متفاوت است .
هاشمی رفسنجانی (فرمانده عالی جنگ در زمان عملیات) در یادداشتهای روزانه اش در ۱۱ دی ماه مینویسد: «آقای شمخانی اطلاعات لازم را در خصوص نتایج عملیات شکست خوردهٔ کربلای ۴ داد. خیلی بدتر از آنچه تا به حال گفته بودند، نزدیک به ۱۰۰۰ شهید و ۳۹۰۰ مفقود الاثر داشتیم که اکثر آنها را باید شهید حساب کرد و حدود ۱۱ هزار مجروح»
در بیانیه رسمی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، تعداد کشتههای این عملیات کمتر از ۱۰۰۰ نفر بودهاست.
دکتر علایی در کتاب «روند جنگ ایران و عراق» در جلد دوم صفحه ۲۸۵ مینویسد: «در این عملیات حدود ۱۰۰۰ نفر از رزمندگان ایرانی شهید شدند و نزدیک به ۲۰۰۰ نفر از آنان نیز مفقود شدند. حدود ۱۱ هزار نفر از ایشان نیز مجروح شدند».
برخی منابع، تعداد تلفات نیروهای ایرانی را بسیار بیشتر و تا ۱۲ هزار نفر نیز تخمین زدهاند. تلویزیون عراق تصاویر تعداد زیادی از کشته شدگان ایرانی را پخش کرد که نشان دهنده تعداد بسیار زیاد تلفات نیروهای ایرانی است.
کشف اجساد غواصان ایرانی
در سال ۱۳۹۴، با گذشت ۳۰ سال از عملیات کربلای ۴، کمیته جستجوی مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح ایران اعلام کرد که اجساد ۱۷۵ غواص ایرانی را که با دستان بسته کشته شدهاند، در منطقه ابوفلوس عراق کشف کردهاست. فرمانده این ستاد همچنین اعلام کرد که برخی از اجساد کشف شده دارای هیچ جراحتی نیستند و نیروهای بعثی آنها را زنده به گور کردهاند. پیکر این غواصان به همراه ۱۰۰ رزمنده گمنام دیگر طی مراسمی در روز ۲۶ خرداد ۱۳۹۴ در تهران و از میدان بهارستان تا معراج شهدا تشییع شد.[۱۵] برخی از چهرههای سیاسی، نظامی، ورزشی و هنری نیز در این مراسم حضور داشتند.
رفع ابهامات توسط مرکز اسناد و تحقیقات
مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس طی گزارشی به ابهامات عملیات کربلای ۴ پاسخ داد. متن این گزارش به شرح ذیل است:
درمورد این عملیات سوالات مختلفی مطرح شده است که به برخی مسائل و ابهامات دامن میزند. گفته شده است این عملیات از قبل لو رفته و اجرای آن بی-تدبیری بود. به همین دلیل تلفات بسیاری داشت. در این باره چند نکته وجود دارد. البته عوامل گوناگونی از جمله غافلگیری کردن دشمن در دستیابی به اهداف و پیروزی در عملیاتها مؤثر بودهاند که این عوامل از اهمیت غافلگیری نمیکاهند. یکی از مهمترین این عوامل توان فرماندهان در طرحریزی و انعطافپذیری در تغییر مانور حین عملیات بود. قدرت فرماندهی سبب میشود در بسیاری از عملیاتها با وجود هشیاری دشمن نتایج مورد نظر تحقق یابد.
اساساً غافلگیری کامل در هیچ عملیاتی امکانپذیر نبود. با وجود توان بالای ارتش عراق در استراق-سمع و امکان بهرهگیری از اطلاعات ماهوارههای جاسوسی، امکان نداشت که تعداد زیادی یگان جابه جا شوند ولی دشمن هشیار نشود.
به جز دو سه عملیات، همه عملیاتهای دوران دفاع مقدس بدون غافلگیری انجام شدند؛ از جمله عملیات فتحالمبین و بیتالمقدس، با وجود هشیاری دشمن، با موفقیت اجرا گردید.
پیروزی در نبردها به عوامل گوناگونی ارتباط دارد. در عملیات کربلای ۴ علاوه بر هشیاری دشمن، پیچیدگی جغرافیایی منطقه دلیل اصلی عدم الفتح بود.
بر خلاف آنچه گفته شده است، در عملیات کربلای ۴ دو محور از سه محور شامل منطقه شلمچه و جزیره مینو موفق بودند به طوری که در محور شمالی عملیات، لشکرهای ۱۹ فجر و ۵۷ ابوالفضل (ع) توانستند یکی از سختترین مواضع ارتش عراق در شلمچه را بشکنند. همچنین در محور جنوبی، قرارگاه نوح (جزیره مینو) برخی یگانها موفق شدند از خطوط مستحکم دفاعی ارتش عراق عبور کنند.
اجرای عملیات کربلای ۴ در مرحله اول با توجه به موانع موجود در همان ساعتهای اولیه متوقف شد. در این عملیات از ۲۶۰ گردان عملیاتی سپاهیان حضرت محمد (ص)، تنها ۴۰ گردان وارد عمل شده بودند.
تدبیر و قدرت فرماندهی جنگ سبب شد، در حداقل زمان ممکن، عملیات کربلای ۴ متوقف و عملیات گسترده کربلای ۵ در کمتر از ۲ هفته با غافلگیری کامل عراق انجام شود. بنابراین عملیات موفق و سرنوشت ساز کربلای ۵ از دل کربلای ۴ بیرون آمد.
برخلاف تبلیغات برخی رسانههای خارجی آمار شهدای عملیات کربلای ۴ به استناد اسناد موجود، کمتر از ۱۰۰۰ نفر است.
عملیات کربلای 4 به روایت هاشمی رفسنجانی
خاطرات هاشمیرفسنجانی که در آنزمان جانشین فرمانده کل قوا بوده، هم در نوع خود جالب است. او در خاطرات سوم دی ١٣٦٥ که عملیات آغاز شده، نوشته آن روز راهی بوشهر شده و در ادامه آورده:
مرحوم هاشمی نوشت : «معلوم نبود که امشب حمله آغاز میشود یا خیر؟ آقای سنجقی را به منطقه فرستادیم. نزدیک ساعت ده خبر دادند که عملیات با نام کربلای چهار آغاز شده است؛ غافلگیر شدیم. فورا آقای (منصور) ستاری برای انتقال هاگ عازم شد و به قرارگاه غرب به نیروی زمینی ارتش هم اطلاع دادیم.
محسن رضایی و محسن رفیقدوست، تلفنی خبر از موفقیت اولیه دادند». هرچه زمان میگذشت، اوضاع وخیمتر میشد. هاشمی نوشته که سحرگاه چهارم دی ماه برای نماز صبح بیدار شده ولی از وضع میدان جنگ بیاطلاع است: «امکان برقراری تماس تلفنی از طرف ما نبود. یک تلفن مبهم آقای رفیقدوست ـ که گفت قبل از رسیدن آقای سنجقی که به سوی ما حرکت کرده، مطلبی را اعلان نکنیم ـ نگرانی ایجاد کرد و ابهام را بیشتر کرد… .
تلفنی اطلاع دادند که آقای سنجقی میآید و اخبار حمله را میآورد و گفتند به اهداف اولیه نرسیدهاند. از تهران مرتبا از طرف بیت امام و مسئولان، خبر میخواستند و تأخیر را موکول به رسیدن پیک میکردیم. بالاخره آقای سنجقی رسید و معلوم شد به جز در دو، سه محور، موفقیت نداشتهایم و قرار شد اسم عملیات را کربلای چهار و هدف را جواب به شرارتهای اخیر عراق اعلام کنیم. کمکم روشن شد که از منطقه شلمچه و جزایر بوارین و ماهی عقب نشستهاند و از جنوب جزیره مینو نیز که عبور کرده بودند و سر پل قابل توجهی، آن طرف اروند به دست آورده بودند، عقب نشستهاند. جزیره امالرصاص را در تصرف دارند، ولی گفتند در بیانیه نیاید که معلوم میشود تثبیت نشدهاند.
با توجه به آمادگیها و روحیههای خوب و امیدهای زیاد، تا این لحظه باید عملیات را ناموفق خواند و به فکر عملیات دیگر باشیم… . حدود شصت گردان وارد عمل کردهاند و فقط در حال حاضر جزیره امالرصاص و سرپلی در جزیره اماللبابی را در اختیار دارند و قرار است امشب از همانجا به طرف ساحل دشمن بروند. آقای رشید موافق نبود. بحث کردیم و به این نتیجه رسیدیم که اگر نروند، ممکن است فردا دشمن بر سر امالرصاص بجنگد و با حالت انفعالی درگیر باشیم. نتیجه این شد که نظر فرماندهی سپاه که ادامه عملیات از همین امشب است، بهتر است.گفتند فرماندهان لشکرها هم موافقند».
هاشمی در خاطرات پنجم دی هم نوشته:
«اول وقت معلوم شد که دیشب در ادامه عملیات، کاری نشده و امالرصاص را هم خالی کرده و با اینکه دیشب گفتند میخواهند به پیش بروند، به محل اولیه برگشتهاند. معلوم میشود هماهنگی درستی ندارند. به آیتالله خامنهای اطلاع دادم که در نمازجمعه امروز، قبل از دریافت مطالب درست، چیزی مطرح نکنند؛ برایشان غیرمنتظره بود… .
دکتر هادی و دکتر روحانی آمدند. از مدیریت عملیات انتقاد داشتند. معمولا در شرایط شکست، درددلها اوج میگیرد. آمار مجروحان را دادند؛ حدود سه، چهار هزار نفر. قاعدتا یکپنجم این تعداد هم شهید داریم. خبر دادند که دشمن در منطقه در سطح وسیعی بمب شیمیایی به کار برده است».
«هاشمی» در خاطرات دهم دی ماه ١٣٦٥، آماری از شهدا و مجروحان را از قول «علی شمخانی» ارائه میدهد و مینویسد: «آقای شمخانی اطلاعات لازم را درباره نتایج عملیات شکستخورده کربلای چهار داد؛ خیلی بدتر از آنچه تابهحال گفته بودند. نزدیک به هزار شهید و سههزارو ٩٠٠ مفقودالاثر داشتیم که اکثر آنها را باید شهید حساب کرد و حدود ١١هزار مجروح که حدود نصف آنها سرپایی معالجه شده یا میشوند». البته آمارهای دیگری هم از شهدا و مجروحان این عملیات وجود دارد که بیش از آمار مطرحشده در خاطرات هاشمی است.
تهیه و گردآوری در مجله دلگرم
بیشتر بخوانید