رشد شخصیت فرد از کودکی آغاز می شود و به تدریج در قالب مجموعه ای از واکنش های رفتاری ویژه ی کودک، شکل گرفته و ظاهر می گردد. هر چند از سن کودک بگذرد واکنش های او اختصاصی تر می شوند.
در واقع شخصیت هر فرد دارای یک سازمان پویا و پایدار است که حاکم بر رفتار و کردار وی می باشد.
برخی از این سازمان ها دارای وحدت عمل هستند و برخی دیگر به تفاوت انسجام و وحدت عمل کمتر و بیشتری دارند. در شکل گیری شخصیت، دو عامل اساسی وراثت و محیط و تأثیر متقابل آنها نقش مهمی دارند.
● اثر وراثت
هر آدمی کم و بیش وراثت صفات و ویژگی های فطری پدر و مادر خویش است. برخی از این صفات به صورت نمایان و برخی دیگر به حالت نهان به ارث می رسند. پویایی شخصیت، که بیشتر جنبه ی فیزیولوژیکی دارد، بر پایه ی قالب های ارثی استوار است و امکان رفتار و کردار معینی را برای فرد فراهم می آورد. هوش، حافظه، استعداد یادگیری، حساسیت، انگیزش پذیری و جز آن از راه وراثت به فرد انتقال می یابد.
● اثر عوامل محیطی:
روان شناسان در نتیجه ی پژوهش دریافته اند که انسان در حد گسترده ای پرورش یافته ی محیط خویش است. برخی از پژوهشگران اثر محیط را مهم تر از ویژگی های ارثی دانسته و آن را عامل بسیار موثری در پیشرفت فکری، عقلی و رشد شخصیت معرفی کرده اند که در اینجا به اختصار به چند عامل محیطی اشاره می کنیم .
● محیط پیش از تولد
پس از آنکه نطفه ی موجود زنده بسته شد، رحم مادر نخستین محیط مناسب برای رشد شخصیت «جنین» به شمار می آید. تغذیه و بهداشت تن و روان مادر در این دوره اثر فراوانی در رشد دارند. تغذیه و محیط زیست نامناسب، بیماری های بدنی و روانی، رادیوگرافی زیاد از مغز و شکم مادر، ایراد ضربه و صدمه به جنین، مصرف داروهای شیمیایی و آنتی بیوتیک ها، انواع مخدرات از جمله کشیدن سیگار در هنگام بارداری در ساخت و رشد جنین تأثیر سوء به جای می گذارد و ممکن است موجب عقب ماندگی های هوشی و ذهنی کودک گردد.
برانگیختگی ها و هیجان های هراسناک سبب تراوش هورمون های فوق کلیوی، به ویژه آدرنالین می شوند و از راه خون به جنین انتقال می یابند و به این ترتیب عوامل مثبت و منفی یا به عبارتی سودمند و زیان بار در رشد شخصیت اثر بخش می باشند.
● محیط بعد از تولد:
خانواده : محیط خانواده در ساختن شخصیت فرد تأثیر به سزایی دارد. نخستین کسی که کودک با او آشنایی و ارتباط برقرار می کند، مادراست. از این رو، نقش مادر در سال های اولیه ی زندگی کودک در رشد و شکل گیری شخصیتش انکارناپذیر است.
نتیجه ی بررسی های متعدد نشان داده است که محیط خانوادگی نامناسب موجب عدم سازگاری در کودکان می شود و در مقابل، محیط های خانوادگی مناسب و سالم در اطفال و نوجوانان،میگنا ir کفایت روانی و اتکاء به نفس به وجود می آورد.
تجربیات ناموفق کودک در رشد شخصیت خلل وارد ساخته و هم چنین نوع رفتار والدین با فرزندانشان اعم از پذیرش، طرد، سهل گیری، سخت گیری و … در قالب ریزی شخصیت کودک نقش مهمی را باز می کند.
● غدد درون ریز :
غده های درون ریز، هورمون ها را تولید می کنند. هورمون ها موادی شیمیایی هستند که در جریان خون وجود دارند و فرآیندهای قسمت های دیگر بدن را کنترل می کنند. این فرآیندها عبارتند از متابولیسم (واکنش هایی شیمیایی که به طور مداوم در بدن رخ می دهند.) پاسخ به استرس، رشد و تکامل جنسی. این مجموعه شامل غده ها و سایر سلول های تولید کننده هورمون هستند.
غده هایی مثل هیپوفیز، فوق کلیه و تیرویید اعضایی هستند که تنها کارکرد آنها تولید هورمون های اختصاصی است. سایر اعضا و بافت ها مثل تخمدان ها، بیضه ها، قلب و کلیه ها نیز حاوی سلول های تولید کننده هورمون هستند.
● غده هیپوفیز و هیپوتالاموس:
غده هیپوفیز در قاعده مغز قرار دارد. این غده به عنوان «غده رئیس» شناخته می شود، چون هورمون هایی را تولید می کند که بافت درون ریز واقـع در سـایر غده ها و اعضا را تحریک و کنترل می کند.
همچنین هورمون هایی را ترشح می کند که رشد بدن، حجم ادرار و انقباض رحم را در طول زایمان کنترل می کنند. هیپوتالاموس بخشی از مغز است که با غده هیپوفیز ارتباط دارد. هیپوتالاموس، هورمون هایی به نام عوامل آزاد کننده را ترشح می کند که کارکرد هیپوفیز را کنتـرل می کنند و به عنوان رابط بین دستگاه های عـصبی و غـدد درون ریز عمـل می کنند.
● غده پینه آل
غده پینه آل در عمق مغز قرار دارد. کارکرد دقیق آن هنوز مشخیص نیست. البته معلوم شده است که این غده هورمونی به نام ملاتونین را ترشح می کند که گمان می رود با چرخه روزانه خواب و بیداری مرتبط باشد.
● غده های تیرویید و پاراتیرویید
غده تیرویید که در گردن واقع است، هورمون هایی را تولید می کند که متابولیسم را تنظیم می کنند. همچنین برخی از سلول های تیرویید، هورمون کلسی تونین را ترشح می کنند که غلظت خونی کلسیم را کاهش می دهد.
چهار غده پاراتیرویید واقع در پشت تیرویید هورمونی را تولید می کنند که غلظت خونی کلسیم و فسفات را تنظیم می کند. کلسیم برای سلامت استخوان ها حیاتی است و به همراه فسفات، نقش مهمی را در کارکرد عصب و عضله ایفا می کند.
● غده های فوق کلیه
غده های فوق کلیه در بالای کلیه قرار دارند. هر غده یک قشر لایه خارجی و یک مدولا (مرکز) دارد. قشر، هورمون های کورتیکواستروییدی یا کورتونی (که در کـمک بـه تنظیم غلظت خونی نمک و قند نقـش دارند) و مقادیر کم هـورمـون هـای جنسی مردانه (که ایجاد برخی از مشخصات جنسی مردانه را تحریک می کنند) را تولید می کند.
مدولا، اپی نفرین (آدرنالین) و نوراپی نفرین (نورآدرنالین)، را ترشح می کند که در پاسخ به استرس (واکنشی که »پاسخ جنگ و گریز« نام دارد)، ضربان قلب و خونرسانی به عضلات را افزایش می دهند.
● لوزالمعده
لوزالمعده پشت معده قرار دارد. لوزالمعده مایعات گوارش کننده ای تولید می کند که به تجزیه غذا کمک می کنند. همچنین هورمون های انسولین و گلوکاگون را ترشح می کند که نقش مهمی را در تنظیم سطح گلوکز خون (قندی که منبع اصلی انرژی بدن به شمار می رود) ایفا می کنند.
● تخمدان ها
تخمدان ها در دو طرف رحم قرار گـرفته اند. آنها تخمـک ها را آزاد می کنند و هـورمون های جنسی زنانه یعنی پروژسترون و استروژن را می سازند که چرخه قاعدگی را تنظیم می کنند. استروژن همچنین باعث ایجاد برخی از مشخصات جنسی زنانه از جمله بزرگ شدن پستان ها می شود.
● بیضه ها
بیضه ها در کیسه ای از پوست و عضلات به نام کیسه بیضه (اسکروتوم) قرار دارند. آنها تولید اسپرم و ترشح هورمون جنسی مردانه یعنی تستوسترون را برعهده دارند. این هورمون مسؤول شروع بلوغ و ایجاد مشخصات جنسی ثانویه مردانه از جمله موی صورت است.
● تأثیر مادر
چنان که گفته شد نخستین کسی که کودک با او آشنایی و ارتباط حاصل می کند مادر است. وقتی مادر به کودک خود شیر می دهد و با دست های خود او را نوازش می کند میان آن ها علاقه و رابطه ی محبت آمیز برقرار می گردد.
از سوی دیگر مادرانی هستند که بر حسب وظیفه به کودک شیر می دهند ولی رفتار محبت آمیزی با فرزند ندارند این دو شیوه ی رفتار در شکل گیری دو گونه شخصیت در کودک تأثیر می گذارد.
در صورت نخستین امکان دارد کودک دارای شخصیتی سازگار، فعال و پویا شود و در صورت دوم ممکن است درون گرا و ناسازگار بار آید.
● نقش پدر
پس از این که کودک به رشد کافی رسید و اعضاء خانواده را به خوبی شناخت اهمیت پدر برایش مشخص می گردد. روان شناسان در بررسی های خود به این نتیجه رسیده اند پسرانی که در خانواده های بدون پدر رشد کرده اند نسبت به پسرانی که از سرپرستی پدران خود برخوردار بوده اند سازگاری کمتر و ویژگی های مردانگی ضعیف تری داشته اند.
پسرها معمولاً پدر را الگو قرار داده و می کوشند از راه همانند سازی با او از رفتارش تقلیدکنند، در صورتی که دختران با توجه به عوامل و شرایط فطری و محیطی مادر را نمونه قرار می دهند و خود را همانند می سازند. گروهی از روان شناسان معتقدند که اگر پدر و مادر سخت گیر و کم مهر باشند، ممکن است کودک درون گرا، خیالباف، سرکش و پرخاشگر شود و چنان چه پدر و مادر بیش از اندازه محبت کنند و او را لوس بار بیاورند ، چه بسا کودک در خودنمایی، برون گرایی یا وابستگی به دیگران راه افراط را در پیش گیرد.
بنابراین روی هم رفته، محیط خانواده در ساختن شخصیت فرد تأثیر به سزایی دارد. چنان چه اگر هر یک از ما در یک خانواده ی غیر ایرانی تربیت شده بودیم اینک رفتار و کرداری متفاوت داشته و اخلاق و حتی استدلال و جهان بینی ما نیز به گونه ای دیگر بود.
منبع: میگنا