در ابتدا بايد گفت كه اين عمل جزء واجبات نماز نيست بلكه جزء مستحبات سلام نماز است كه بهتر است انجام شود. در ادامه اين مطلب به بررسی این شبهه كه عده اي ادعا مي كنند اين مدل نماز خلفا بوده می پردازیم و سند آن را در کتب شیعه نیز مرور خواهیم کرد.
علت چرخاندن سر بعد از سلام نماز
سوال: آیا بعد از پایان نماز گفتن تکبیر و چرخاندن سر به سمت چپ و راست صحیح است؟ لطفا منابع و دلیل آن را ذکر نمایید؟
پاسخ اجمالی: برگرداندن صورت به سمت راست و چپ، یکی اعمال مستحب بعد از سلام آخر نماز است، و در کتاب های روایی نیز بدان اشاره شده است. انجام صحیح آن، چنین است:
۱. اگر نمازگزار امام جماعت باشد بعد از سلام نماز، قبل از آن که از سمت قبله رو بگرداند با چشم راست به سمت راست نظر می افکند.
۲. و اگر نمازگزار مـأموم باشد، رو به قبله در جواب سلام امام، یک سلام می دهد و دو سلام یکی به سمت راست و دیگری به سمت دست چپ انجام دهد، البته در صورتی که در سمت چپ نیز نمازگزار وجود داشته باشد یا سمت چپ دیوار باشد، ولى در هر حال سلام کردن بر سمت راست ترک نشود، خواه کسى در سمت راست باشد و یا کسی در آن سمت نباشد.
۳. اگر نماز گزار فرادی نماز می خواند، در همان حال رو به قبله، یک بار بگوید: «السّلام علیکم و اندکى صورت را به سمت راست برگرداند به گونه ای که بینى به دست راست مایل شود.
از گفتار فوق روشن می شود که آنچه برای نمازگزار فرادی استحباب دارد، گرداندن سر است به گونه ای که بینی نیز متمایل به راست باشد، و برای نمازگزاری که با جماعت نماز می خواند، برگرداندن صورت به سمت چپ و راست، به تفصیلی که بیان شد استحباب دارد. گفتنی است؛ گفتن سه بار الله اکبر و بلند کردن دست ها نیز از تعقیبات نماز شمرده شده و در کتب فقهی ذکر شده است.
تکبیر و چرخاندن سر بعد از نماز روايات ائمه معصومين (عليهم السلام )
قال امير المومنين: … فإذا سلمت رفعت يديك وكبرت ثلاثا … (من لايحخره الفقيه ، ج ۱ ، ص ۳۲۰ .)
امير المومنين عليه السلام فرمودند : … پس زماني كه سلام (نماز را ) دادي دو دستت را بالا ببر و سه مرتبه تكبير بگو.
قال صادق (ع): … عن المفضل بن عمر قال قلت لأبي عبد الله ( عليه السلام ) لأي علة يكبر المصلي بعد التسليم ثلاثا يرفع بها يديه ؟ فقال لأن النبي صلى الله عليه وآله لما فتح مكة صلى بأصحابه الظهر عند الحجر الأسود فلما سلم رفع يديه وكبر ثلاثا وقال ” لا إله إلا الله وحده وحده أنجز وعده ونصر عبده وأعز جنده وغلب الأحزاب وحده فله الملك وله الحمد يحيي ويميت ( ۱ ) وهو على كل شئ قدير ” ثم أقبل على أصحابه فقال لا تدعوا هذا التكبير وهذا القول في دبر كل صلاة مكتوبة فإن من فعل ذلك بعد التسليم وقال هذا القول كان قد أدى ما يجب عليه من شكر الله تعالى على تقوية الاسلام وجنده. (وسائل الشيعه ج ۶ ص ۴۵۶ نقل از علل الشرايع شيخ صدوق (چاپ آل البيت))
امام صادق (ع): از مفضل بن عمر نقل شده است كه به امام صادق عرض كردم به چه علتي بايد نمازگزار بعد از سلام دادن سه مرتبه در حالي كه دو دستش را بالا مي برد تكبير بگويد ؟ پس حضرت فرمودند : به خاطر اينكه نبي اكرم صلي الله عليه وآله وسلم زماني كه مكه را فتح كردند نماز ظهر را با اصحابشان كنار حجر الاسود اقامه كردند پس زماني كه سلام دادند سه مرتبه دو دست خود را بالا آوردند و تكبير گفتند و فرمودند : ” لا إله إلا الله وحده وحده أنجز وعده ونصر عبده وأعز جنده وغلب الأحزاب وحده فله الملك وله الحمد يحيي ويميت وهو على كل شئ قدير” سپس رو به اصحابشان كردند و فرموند : اين تكبير را و اين دعا را بعد از هر نماز واجب ترك نكنيد پس اگر كسي اين كار را بعد از سلام نماز انجام دهد آن شكري را كه بر عهده اوست نسبت به خداي متعال به خاطر تقويت اسلام و لشگر اسلام به جا آورده است.
نظر علماي شيعه در تكبير بعد از سلام نماز:
علماي شيعه با استناد به روايات ائمه عليهم السلام سه بار تكبير گفتن بعد از نماز و هر بار دست را تا بالاي گوش بردن و روي پا قرار دادن را جزء مستحبات تسليم (سلام دادن ) ذكر كرده اند به نمونه هايي توجه فرماييد:
ابن زهره حلبي مي گويد: وأن يعقب فيكبر بعد التسليم ثلاث مرات ، يرفع بها يديه..(غنية النزوع ، ص ۸۵ .) و اين تعقيبات بگويد پس بعد از سلام سه مرتبه الله اكبر بگويد و دست خود را بالا ببرد.
ابن ادريس مي گويد: ويستحب بعد التسليم والخروج من الصلاة أن يكبر وهو جالس ثلاث تكبيرات ، يرفع بكل واحدة يديه إلى شحمتي أذنيه ، ثم يرسلهما إلى فخذيه في ترسل واحد .(السرائر ابن ادريس حلي ، ص ۲۳۲.) و بعد از سلام دادن و خارج شدن از نماز مستحب است در حاليكه نشسته است سه مرتبه تكبير بگويد و در هر مرتبه دو دستش را تا كنار گوشش بالا بياورد سپس يكباره پايين آورده و روي دو ران خود بگذارد.
علامه حلي مي گويد: ثم ما نقل عن أهل البيت ( عليهم السلام ) بعد التكبير عقيب التسليم ثلاث مرات ، يرفع فيها يديه إلى شحمتي أذنيه ، ويضعهما على فخذيه .(تحرير الاحكام ، ج ۱ ، ص ۲۶۳.) سپس (در مستحبات بعد از نماز) آنچه از اهل بيت عليهم السلام نقل شده است سه مرتبه تكبير گفتن بعد از سلام نماز است و در هر مرتبه دو دستش را تا كنار گوشش بالا آورده سپس روي دو ران خود بگذارد.
صاحب جواهر مي فرمايد : ( ثم ) يستحب التعقيب أيضا ( بما روي من ) الأذكار ( والأدعية ) في خصوص التعقيب ، وهي كثيرة جدا ، منها التكبيرات الثلاث رافعا يديه بكل واحدة منها على هيئة الرفع في غيرها من تكبيرات الصلاة (جواهر الكلام ، ج ۱۰ ، ص ۴۰۸.) تعقيب نماز به آنچه از اذكار و ادعيه در خصوص تعقيب نقل شده است مستحب است و اين اعمال واقعا زياد است و از جمله آنها سه بار الله اكبر گفتن است كه در هر بار دو دست خود را به همان صورت كه در بقيه تكبيرهاي نماز بالا مي برد بالا مي آورد.
نظر اهل سنت درباره سلام نماز
سرچرخاندن و الله اكبر گفتن در نماز اهل سنت وجود ندارد بلكه آنها سر را به راست چرخانده و السلام عليكم و رحمة الله گفته سپس به چپ مي چرخانند و السلام عليكم و رحمة الله مي گويند:
و منها الالتفات بالتسليمة الاولي جهة اليمين حتي يري خده الايمن والالتفات بالتسليمة الثانية جهة اليسار حتي يري خده الايسر و هذا الحكم متفق عليه الا عند المالكية. (الفقه علي المذاهب الاربعة ، ج ۱ ، ص ۲۶۵ ، كتاب الصلاة ، باب الاشارة بالاصبع السبابة في التشهد و كيفية السلام.)
و از مستحبات نماز است گرداندن سر در سلام دادن اول به سمت راست تا جايي كه شانه راست ديده شود و به چپ برگرداندن سر در سلام دوم تا جايي كه شانه چپ ديده شود و اين حكم مورد اتفاق همه مذاهب جز مذهب مالكي ها مي باشد.
ابن قدامه از فقهاي حنبلي مي گويد: ( مسألة ) ( ثم يسلم عن يمينه السلام عليكم ورحمة الله وعن يساره كذلك ) التسليم واجب في الصلاة لا يقوم غيره مقامه…(الشرح الكبير ابن قدامه ، ج ۱ ، ص ۵۸۸ ، باب التحلل من الصلاة بالتسليم.)
مساله: (سپس با روكردن به سمت راست سلام مي دهد و مي گويد السلام عليكم ورحمة الله و از سمت چپ نيز به همين صورت ) سلام دادن در نماز واجب است و هيچ چيز جاي آن را نمي گيرد…
بنابراين نظر شيعه درباره تكبير گفتن بعد از سلام نماز به هيچ وجه برگرفته از خلفا نيست و طبق مباني صحيح مذهب شيعه است.