راهنمای کاشت گیاه کرچک و مراقبت از آن

معرفی گیاه کرچک

کرچک گیاهی است علفی که بنا به محل رویش،‌طول دوره رشد آن متفاوت است به صورتی که در مناطق سردسیری یک گیاه یکساله بوده ولی در مناطق گرمسیر به صورت چندساله در آمده و ممکن است از لحاظ حجمی فضای بسبار بزرگی را اشغال کند و به صورت درخت یا درختچه در آید.

کرچک یکی از گیاهان دارویی است که سابقه ی استفاده از آن توسط انسان به 4000 سال قبل از میلاد حضرت مسیح (ع) بر میگردد. کلمه Ricinus بر گرفته از یک اصطلاح لاتین به معنای “کنه سگی” می باشد. علت این نامگذاری شباهتی بود که لینائوس میان دانه این گیاه و کنه هایی که معمولاً در سگها دیده می شود، مشاهده کرد. یهودیان گیاه کرچک و دانه آن را به نام کیکایون می شناسند. این نام نشان دهنده آن است که این گیاه احتمالاً گیاهی است که خداوند آن را رویاند تا بر سر حضرت یونس (ع) که در خارج شهر نینوا نشسته بود سایه افکنده شود.

این گیاه یک یا چندساله (در مناطق سردسیر بصورت یکساله است) که متعلق به خانواده فرفیون می باشد. برگ ها در کرچک بسیار بزرگ بوده و معمولاً به رنگهای سبز و ارغوانی هستند و از 5 تا 11 لوب تشکیل شده اند. ساقه در کرچک، گرد، بدون کرک و معمولاً سبز مایل به زرد می باشد و از یک لایه مومی مایل به خاکستری پوشیده شده است که در مزرعه به ساقه ها رنگی مایل به آبی می بخشد.

نامگذاری کرچک

نام علمی و همینطور قدیمی گیاه کرچک به نام Ricinus communis دارای یک تعریف جامع است که اکثریت آن را قبول دارند. کلمه Ricinus به معنای علامت تیک است. زیرا روی پوست دانه کرچک همچنین علامتی دیده می‌شود. اما در زبان لاتین، Ricinus چیزی که خرابی یا مرگ را به ارمغان می‌آورد ترجمه کرده‌اند. به این صورت که Ri یعنی چیزی و cinus یعنی تخریب، مرده یا خراب. کلمه communis هم به معنای رایج و معمول ترجمه شده است. نام روغن کرچک که به آن castor oil گفته می‌شود از کلمه castoreum آمده است. کلمه لاتین castor به معنای روغنی که از قدیم الایام برای درمان زخم‌ها و بیماری‌ها استفاده می‌شده، آمده است که به آن روغن پالم مسیحی نیز گفته می‌شود. در زبان عامیانه به دانه کرچک، لوبیای کرچک نیز گفته می‌شود که اگرچه واقعا لوبیا نیست اما به علت شباهت زیاد آن به دانه لوبیا این اسم را روی آن گذاشته‌اند. همینطور گونه‌ای به نام Fatsia japonica نیز به علت شباهت زیاد به دانه کرچک، به نام کرچک قلابی شناخته می‌شود.

گیاه شناسی کرچک

گیاه کرچک یک گیاه بلند و زود رشد و دارای برگ‌های بزرگ و گل‌های جالبی است که می‌تواند زینت بخش فضای شما باشد. از این گیاه روغن کرچک یا همان روغن کاستر استخراج می‌شود که مصارف صنعتی و بهداشتی- دارویی زیادی دارد. همانطور که اشاره شد این گیاه زود رشد می‌کند و به عنوان یک گیاه سالانه در باغ‌ها استفاده چشم‌گیری دارند.

گیاه کرچک یک گیاه تقریبا بلند به ارتفاع 120 سانتی‌متر با برگ‌های پُرز دار و قرمز رنگ و بزرگ و حجیم هستند. برگ‌ها دارای شکاف‌های بزرگ و درازی به اندازه 30 تا 75 سانتی‌متر هستند. ساقه‌های آن قرمز رنگ و در تابستان آن‌هایی که زودتر می‌رسند از رنگ زرد روشن به سمت قرمز متمایل می‌شوند.

این گیاهان به طور قابل توجهی در خانه‌ها، آپارتمان‌ها و مکان‌های عمومی بسیار زیبا هستند. به عنوان مثال در وسط طبقات، کنار یا پشت پنجره‌های بزرگ یا فضاهای باز یک چشم انداز زیبا را جلوه می‌دهند. در اقلیم‌های سرد یکی از راه‌های پرورش این گیاه در کارخانه‌های روغن کرچک سازی است که می‌توانند روغن آن را استخراج کنند.

خاستگاه گیاه کرچک

کرچک در اصل بومی مناطق جنوب غربی مدیترانه، شرق آفریقا و هند است اما در سراسر مناطق گرمسیری گسترده شده و به عنوان گیاه زینتی نیز کشت داده می‌شود. هم‌چنین در هر نقطه جهان که آب و هوای گرمسیری داشته باشد گیاه به خوبی رشد می‌کند و هم‌اکنون در اکثر مناطق گرم دنیا کشت داده می‌شود. کرچک به طور طبیعی نیز در دامنه‌های سنگی، مکان‌های عمومی، امتداد جاده‌ها و لبه‌های زمین‌های کشاورزی به طور خودرو نیز ممکن است، رشد کنند. این گونه‌های خودرو از تیره Euphorbiaceae و خانواده spurge هستند و برخلاف سایر گونه‌ها شیره آبدار ندارد اما درون ساقه‌اش شیره کشداری وجود دارد.

شرایط اکولوژیک مورد نیاز رشد کرچک

آب و هوا

کرچک به عنوان گیاهی اساسا نیمه گرمسیری اکنون همه ساله در سراسر مناطق گرم و گرمسیری رشد می کند و در چنان شرایط آب و هوایی مختلفی رشد می کند که حدود آن را به آسانی نمی توان مشخص کرد؛ زیرا در نواحی سرد نیز می توان آن را یافت، اما شرایط یخبندان می تواند رشد آن را محدود کند.

دما

کرچک در فصل رشد برای فراهم آوردن بیشترین بازدهی به گرمای نسبتا زیاد، یعنی ۲۶-۲۰ درجه سانتیگراد همراه با رطوبت کم نیاز دارد. روزهای بلند، روشن و آفتابی تابستان مناسبترین ایام است و روزهای ابری صرفنظر از دما، سبب کاهش بازدهی می شود. تاثیر متقابل دما و شدت نور نیز می تواند در اندازه بذر و ترکیب آن مؤثر باشد.

رطوبت

کرچک که بدلیل مقاومتش در برابر خشکی شهرت دارد، بالاترین بازدهی را با حداقل میزان بارندگی ۷۰۰-۶۰۰ میلی متر به بار می آورد؛ به شرط آنکه این بارندگی عمدتا در اوایل فصل رشد باشد.

خاک

ازنظر خاک کرچک در همه نوع خاک به جز زمین های رسی سنگین و یا زهکشی نشده رشد نموده و محصول می دهد و معمولا کرچک را برای کاشت در مناطقی انتخاب می کنند که برای محصولات دیگر چندان مناسب نمی باشد و این قابلیت سازگاری از نظر اقتصادی اهمیت زیادی دارد و زمین های خیلی حاصلخیز سبب رشد گیاهی بیش از حد و طولانی شدن دوره گلدهی و کم شدن محصول می گردد.

کاشت و برداشت بذر کرچک

به علت اینکه گیاه کرچک سریعا رشد می‌کند نباید خیلی زود کاشته شوند. بهترین زمان برای کاشت مستقیم بذر کرچک در زمین، اوایل خرداد است. اگر زودترکاشته شوند ممکن است گیاهان خیلی بلندی داشته باشید.

دانه‌های کرچک را می‌توان به طور مستقیم در زمین کاشت تا بتوانند رشد کنند، اما برای جوانه زدن نیاز به دمای بالایی دارند، بنابراین کاشت داخلی اغلب نتایج بهتری را به ارمغان می‌آورد. بذر کرچک را اوایل بهار در خانه بکارید سپس نهال‌ها را به زمین منتقل کنید. به یاد داشته باشید که دانه‌های کرچک سمی هستند و هنگامی که شما آن را کاشتید، باید دست‌های خود را بشویید.

دانه‌ها را به عمق 2 تا 3 سانتی‌متر درون خاک حاوی کمپوست در یک گلدان بکارید. حتما اطمینان حاصل کنید که خاک کمپوست مرطوب باشد و گلدان را در یک مکان نورگیر قرار دهید. دمای مناسب (دمای خاک) برای جوانه‌زنی بذر کرچک 24 درجه سانتی‌گراد است. فرایند جوانه زنی معمولا 14 تا 21 روز طول می‌کشد. بهتر است قبل از کاشت بذرها را به مدت 24 ساعت خیساند تا جوانه‌زنی سریع تر انجام شود. تا زمان جوانه‌زنی خاک را مرطوب نگه دارید.

هنگامی که نهال‌ها در گلدان‌های کوچک رشد کردند و ریشه زدند، می‌توان آن‌ها را به گلدان‌های بزرگ‌تر منتقل کرد تا رشد کنند. کاشت در گلدان‌های بزرگ‌تر قبل از اینکه ریشه گسترده شود، مانع رشد زودرس گل خواهد شد.

قبل از رسیدن به اواسط خرداد ماه یعنی زمانی که هنوز هوا خیلی گرم نشده، گلدان‌ها را در مکانی خنک قرار دهید تا زمانی که به اندازه 20 الی 30 سانتی‌متری برسد. سپس به مکان نهایی خود منتقل کنید. بین نهال‌های کرچک حداقل 30 سانتی‌متر فاصله قرار دهید. گیاه کرچک یک موقعیت آفتابی و یک خاک غنی را ترجیح می‌دهند.

برداشت بذرها در زمانی است که میوه ها کاملا خشک شده اند. برداشت دیرهنگام به دلیل ریزش بذور در اثر باز شدن میوه ها سبب ضرر اقتصادی خواهد شد. عمکرد بذر یک تا دو تن در هکتار می باشد.کشت بذر کرچک در منزل بسیار آسان و ساده است.

مراقبت از گیاه کرچک

به علت اینکه گیاه کرچک خیلی سریع رشد می‌کند، شاخه‌های جانبی با یک شکل مناسب بوته‌ای مانند با ساقه‌های محکم را در دور خود تشکیل می‌دهند و همچنان به رشد خود ادامه می‌دهند. رشد گیاهان را از طُرق مختلف می‌توان محدود کرد. چون برخی کارخانه‌های روغن گیری نیاز به اندازه محدودی از گیاه دارند و ممکن است نگهداری گیاهان بزرگ برایشان سخت باشد.

گیاه کرچک ممکن است به علت داشتن وزن سنگین و حجم بزرگ به طرف پایین خم شوند و به روی گیاهان دیگر بیافتند. برای جلوگیری از این کار یک سیم یا یک چوب در وسط گیاه قرار دهید تا حامل گیاه و برگ‌هایش باشد.

کرچک برای رشد بهتر نیاز به کوددهی دارد. از کودهای متعادل حاوی ریز مغذی‌ها برای گیاه کرچک استفاده کنید. برگ‌های سبز نامرغوب و یا به اصطلاح نارس هستند در حالی که برگ جوان و رسیده گیاه کاملا باید قرمز و مخملی باشد. اندازه برگ‌های بالغ می‌تواند به 60 سانتی‌متر هم برسد. برگ‌ها وقتی کامل رشد کنند و بزرگ شوند سایه متعادلی ایجاد می‌کنند. اگر دمای هوا به زیر 10 درجه سانتی‌گراد برسد گیاه به سختی با شرایط موجود کنار می‌آید و اگر دما به زیر صفر برسد گیاه کاملا از بین می‌رود.

گیاه کرچک 140 تا 180 روز بعد از کاشت قادر به تولید دانه است. دانه‌ها بسیار درخشان، سفت و محکم و رنگارنگ هستند. آن‌ها دارای رنگ‌های منحصر به فردی مثل قهوه‌ای، مشکی، خاکستری، قرمز تیره و سفید می‌باشند. همه دانه‌ها در انتهای خود یک برجستگی یا نقطه کوچک دارند که از آنجا آب را جذب می‌کنند. دانه‌ها 2 الی 3 سال قابل نگه داری هستند.

کاربردهای گیاه کرچک

گیاه علاوه بر استفاده و استخراج روغن آن استفاده‌های دیگری دارد. مثلا در هند از آن در کنار پرچین‌ها به عنوان حصار استفاده می‌کنند. در کاستاریکا برای ایجاد سایه در باغ مفید واقع می‌شود و مردم لیبی برای تثیبت زمین‌های شن و ماسه‌ای آن را استفاده می‌کنند. حتی وقتی در باغ کاشته شود می‌تواند حشرات مزاحم یا جوندگان مضر را دور کند.

به طور طبیعی نیمی از وزن دانه از روغن غلیظ زرد یا بی رنگی تشکیل شده است که در قرن‌های متمادی از آن استفاده می‌کردند. این روغن در گذشته به عنوان سوخت چراغ استفاده می‌شده و امروزه در مناطق روستایی با مخلوط کردن آن با نفت سفید از آن به عنوان سوخت بهره می‌برند که نور را روشن‌تر نشان می‌دهد و اگر پیوسته بسوزد کمی دوده تولید می‌کند.

روغن کرچک علاوه بر مصارف پزشکی، به عنوان یک روان کننده با کیفیت بالا و یک ماده خام اولیه با کیفیت در صنایع پتروشیمی قابل استفاده است. روغن کرچک به علت داشتن گرانروی زیاد و نرم بودن و هم‌چنین پایداری زیاد در گستره دمایی بالا و عدم حلالیت در سوخت‌های پتروشیمیایی و سایر حلال‌های آبی، بسیار مناسب برای تجهیزات صنعت هوایی یا حتی استفاده در مناطق سردسیر می‌باشد.

روغن کرچک در صنایع دیگری مثل رنگ، لاک، مواد پوششی مقاوم در برابر آب، روغن‌های موتور با عملکرد بالا، صابون سازی، جوهر و پلاستیک سازی قابل استفاده است. از مشتقات دیگر آن در صنایع رنگ جلا به عنوان روان کننده‌ و همچنین عطرهای مصنوعی نیز قابل استفاده است.

این گیاه به طور تجاری برای تولید روغن در هند و برزیل و برخی مناطق ایالات متحده رشد داده می‌شود. بعد از روغن گیری، تفاله باقی مانده از گیاه را به عنوان یک کود حاوی نیتروژن بالا استفاده می‌کنند. هم‌چنین از ساقه گیاه فیبر و سلولز می‌گیرند که برای ساخت طناب و صنعت کاغذ و مقوا استفاده می‌شود. همچنین برخی از دانه‌ها که شکل ظاهری زیبایی دارند در صنعت بدلیجات از آن‌ها گردنبند و دستبند ساخته می‌شود.

سمیت دانه های کرچک

دانه‌های کرچک ممکن است سمی باشند که به علت وجود ریسین در آن‌هاست که برای انسان‌ها، حیوانات و حشرات می‌تواند سمی باشد. در حقیقت ریسین سمی است که برای تولید حشره کش ها از آن استفاده می‌شود. و وجود این سم می‎تواند کرچک را از حشراتی مثل شته‌ها مصون نگه دارد. همچنین کرچک به طور طبیعی حاوی آندسیلنیک اسید است که یک اسید چرب است و قارچ کش محسوب می‌شود. اما روغن کرچکی که مصرف آن در حال حاضر مرسوم و رایج است در فشار بالا سرد شده و در خارج و داخل بدن انسان هیچ ضرری ایجاد نخواهد کرد. ریسین در واقع یک سم پروتئینی است که اگر سالم بلعیده شود و به پوشش روی دانه آسیبی نرسد احتمالا از طریق روده بزرگ کاملا بی ضرر دفع می‌شود. با این حال، اگر آن را بجوید و یا بشکنید و ببلعید، سموم ریسین توسط روده جذب می‌شود.

اگرچه دوز کشنده در بزرگسالان 4 تا 8 دانه در نظر گرفته شده اما تاکنون، گزارش مسمومیت واقعی نادر بوده است. توصیه می‌شود که دانه این گیاه دور از دسترس اطفال نگهداری شود. برای نگهداری می‌توانید سر دانه‌ها را ببرید تا از میزان سمیت‌شان کاسته شود. با این حال توصیه می‌شود که اگرچه هرچقدر هم از عدم سمیت دانه‌ها مطمئنید، بازهم آن‌ها را در جایی خارج از دسترس کودکان نگه داری کنید. هنگامی که گیاه برسد و دانه‌ها از غلاف بیرون بیایند ممکن است توسط باد به هرجایی منتقل شوند. همچنین در ابتدای هرسال گیاه دانه‌های جدیدی می‌دهد ( در صورتی که گیاه در طول زمستان در معرض سرما نباشد یا در گلخانه نگه داری شود).

بیشتر بخوانید:

روش کاشت گیاه چای ترش و نحوه برداشت آن

روش های کاشت و نگهداری گل همیشه بهار

نحوه ی نگهداری و تکثیر گیاه کرواتی (سانسوریا) در منزل