نرخ فقر برای چندمین سال پیاپی در سال 1401 در حدود 30 درصد قرار گرفته است. یعنی 30 درصد از ایرانیان در زیر خط فقر قرار دارند. ثبات نرخ فقر در حدود 30 درصد در حالی رخ داده که همزمان با آن سه پدیده دیگر نیز در حال رخ دادن است. اول اینکه جمعیت 30درصدی زیر خط فقر، فاصله‌شان با خط فقر بیشتر شده، دوم آنکه، ماندگاری خانوارهای زیر خط فقر بیشتر شده، یعنی از پویایی‌های فقر کاسته شده و هر سال درصد کمتری از جمعیت زیر خط فقر توانسته‌اند از زیر خط فقر خارج شوند و سوم آنکه فاصله غیرفقرا تا خط فقر هم کم شده است. یعنی همزمان که 30 درصد جمعیت زیر خط فقر قرار دارند، جمعیت 70درصدی بالای خط فقر هم به‌طور مرتب فقیرتر شده‌اند.
همان‌طور که مشاهده می‌شود نرخ فقر پس از رشدی که در سال‌های 1397 و 1398 داشته برای چهار سال پیاپی در سطح حدود 30 درصد باقی‌مانده است. با این حال نرخ فقر 30درصدی تنها نشان می‌دهد که 30 درصد جمعیت زیر خط فقر قرار داشته و 70 درصد بالاتر از آن هستند. اما آیا این دو گروه جمعیتی یعنی 30 درصد فقیر و 70 درصد غیرفقیر که در چهار سال گذشته به لحاظ تعداد تقریباً ثابت بوده‌اند، به لحاظ وضعیت درآمدی و رفاهی هم ثابت بودند؟ یعنی ثبات نرخ فقر در چهار سال گذشته آیا به معنی ثبات وضعیت رفاهی است؟ برای پاسخ به این سوال وضعیت رفاهی دو گروه جمعیتی، یعنی فقرا و غیرفقرا را به‌طور جداگانه بررسی می‌کنیم.
بررسی متغیرهای رفاهی فقرا
بررسی جمعیت زیر خط فقر نشان می‌دهد که هرچند در چهار سال 1398 تا 1401 نرخ فقر ثابت بوده اما فقرا به‌طور مرتب فقیرتر شده‌اند.
همان‌طور که در نمودار مشخص است، در حالی که در سال 1398 فقرا به‌طور متوسط 25 درصد با خط فقر فاصله داشتند، در سال 1401 فاصله‌شان تا خط فقر به‌طور متوسط 28 درصد خط فقر بوده است. یعنی هرچند جمعیت 30درصدی زیر خط فقر تقریباً ثابت بوده، اما فاصله آنها روزبه‌روز با خط فقر بیشتر شده و به عبارتی با کاهش رفاه مواجه بوده‌اند. همچنین همان‌طور که مشاهده می‌شود در فاصله سال‌های 1394 تا 1396 فاصله فقرا تا خط فقر در کمترین مقدار خود قرار دارد.
متغیر دیگری که با رفاه خانوارهای فقر در ارتباط است امیدواری برای خروج از فقر است. به‌طور کلی پویایی فقر از اهمیت بالایی برخوردار است. یعنی خانوار در یک سال به هر علتی مانند از دست دادن شغل، شوک اقتصادی، بیماری و… به زیر خط فقر رود و در سال بعد با عبور از بحران از فقر خارج شود. اما حالتی از فقر وجود دارد که وقتی خانوار به زیر خط فقر می‌رود امیدش برای خروج از فقر کاهش می‌یابد. بررسی داده‌های اقتصاد ایران نشان می‌دهد که همزمان با افزایش نرخ فقر، امید به خروج از فقر نیز کاهش یافته است.
نمودار نشان می‌دهد که چند درصد از فقرا در هر سال، در سال قبل نیز فقیر بوده‌اند. همان‌طور که در نمودار مشخص است در سال‌های 1398 تا 1401 در حدود 65 درصد از فقرا در هر سال، افرادی هستند که در سال گذشته هم فقیر بودند. این عدد برای سال‌های 1393 تا 1396 در حدود 50 درصد است. بنابراین در بازه سال‌های 1398 تا 1401 نه‌تنها فقر زیاد شده و فاصله فقرا تا خط فقر افزایش یافته، بلکه امید فقرا برای خروج از فقر نیز کاهش یافته که خود معیاری برای کاهش رفاه فقرا می‌تواند باشد.
یکی دیگر از شاخص‌هایی که وضعیت رفاهی را نمایندگی می‌کند، مجموع سهم هزینه‌های ضروری و به‌طور خاص سهم هزینه خوراک و مسکن از کل هزینه خانوار است. هرچه سهم هزینه‌های ضروری بیشتر باشد، نشان‌دهنده کاهش رفاه خانوار است، زیرا سهم کمتری از هزینه‌ها برای امور رفاهی، آموزشی، بهداشتی و تفریحی باقی خواهد ماند.
در نمودار 4 سهم هزینه مسکن و خوراک خانوارهای فقیر نشان داده شده است. همان‌طور که مشخص است جمعیت 30درصدی زیر خط فقر، از سال 1398 به‌طور مرتب با کاهش رفاه به واسطه اختصاص سهم بیشتری از درآمدهایش به خوراک و مسکن مواجه بوده است. در حالی که در سال 1398 در حدود 56 درصد از هزینه‌های خانوارهای فقیر به خوراک و مسکن اختصاص یافته اما در سال 1401 این مقدار به حدود 62 درصد رسیده است.
یعنی هرچند در سال‌های 1397 تا 1401 با افزایش نرخ فقر جمعیت بیشتری به زیر خط فقر رفته و وضعیت رفاهی کشور نسبت به سال‌های 1392 تا 1396 بدتر شده، اما ثبات نرخ فقر طی سال‌های 1398 تا 1401 نیز به معنای ثبات وضعیت رفاهی گروه‌های زیر خط فقر در این سال‌ها نبوده است. خانوارهای زیر خط فقر در فاصله سال‌های 1398 تا 1401 مجبور شده‌اند هر سال سهم بیشتری از هزینه‌های خود را به خوراک و مسکن اختصاص دهند، از این‌رو به‌طور مرتب با کاهش رفاه مواجه شده‌اند.
بررسی متغیرهای رفاهی غیرفقرا
در کنار جمعیت 30درصدی فقرا، در حدود 70 درصد از جمعیت کشور به عنوان غیرفقرا شناخته می‌شوند، جمعیتی که به نظر می‌رسد تغییرات وضعیت رفاهی آنها کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. اما سوال اینجاست که در حالی که این جمعیت را غیرفقیر در نظر می‌گیریم، آیا وضعیت رفاهی آنها در طول سال‌های اخیر با چالش جدی مواجه شده یا خیر؟
نگاهی به فاصله غیرفقرا تا خط فقر نشان می‌دهد که در حالی که نرخ فقر در حال افزایش بوده، اما جمعیت غیرفقیر هم در طول زمان با کاهش رفاه مواجه شده و فاصله آنها تا خط فقر کمتر شده است. این موضوع به آن معناست که جمعیت 70درصدی غیرفقیر سال 1401 با جمعیت 80درصدی غیرفقیر سال 1396 به لحاظ رفاهی وضعیت یکسانی ندارند. بلکه جمعیت غیرفقیر سال 1401 وضعیت رفاهی بدتری دارند.
همان‌طور که در نمودار 5 مشخص است، غیرفقرا نیز در طول زمان به‌طور مرتب به خط فقر نزدیک‌تر شده‌اند. همچنین در سال 1401 با وجود ثبات نرخ فقر، فاصله غیرفقرا تا خط فقر کم شده و خطر فقیرتر شدن آنها افزایش یافته است.
سهم هزینه‌های ضروری غیرفقرا، مانند آنچه برای فقرا بررسی شد نیز می‌تواند به عنوان معیاری از وضعیت رفاهی آنها در نظر گرفته شود.
افزایش سهم هزینه‌های ضروری از کل هزینه‌های خانوار، موضوعی است که برای غیرفقرا نیز رخ داده است. همان‌طور که در نمودار6 قابل مشاهده است، جمعیت 70درصدی غیرفقیر در سال 1401 نسبت به جمعیت 69درصدی غیرفقیر در سال 1398، وضعیت رفاهی بدتری دارد. یعنی با وجود آنکه حتی یک واحد درصد جمعیت غیرفقرا در سال 1401 بیشتر است، اما از رفاه کمتری برخوردار است. زیرا سهم بیشتری از هزینه‌های خود را برای خوراک و مسکن اختصاص می‌دهد.
جمع‌بندی
در مجموع به نظر می‌رسد کاهش رفاه ایرانیان در سال‌های اخیر تنها به افزایش نرخ فقر خلاصه نمی‌شود. یعنی تنها عدد 30درصدی فقرا و 70درصدی غیرفقرا نیست که تغییرات فقر توضیح می‌دهد و ثبات، کاهش یا افزایش این عدد به تنهایی نمی‌تواند توضیح‌دهنده تغییرات باشد، بلکه در کنار آن سایر متغیرهای رفاهی نیز از اهمیت برخوردار است که همگی نشان از تعمیق فقر و کاهش رفاه در شرایط ثبات نرخ فقر دارد. هرچند داده‌های سال 1402 هنوز منتشر نشده، اما بر اساس شرایط اقتصاد کلان، به نظر نمی‌رسد تغییر جدی در وضعیت رفاهی خانوار در سال 1402 رخ داده باشد و برای سال 1403 نیز افقی برای بهبود وضعیت رفاهی مشاهده نمی‌شود. در بهترین شرایط می‌توان انتظار ثبات شرایط را داشت. با این حال در صورتی که در سال 1403 تورم مطابق پیش‌بینی‌ها، کنترل شده و بهبود در درآمدهای کشور ایجاد شود، می‌توان انتظار داشت که از سال 1404 به بعد روند بهبود آغاز شود.
زهرا کاویانی / پژوهشگر حوزه رفاه