پدرش (سید عباس معاذ السلطنه) و مادرش (گوهرشاد حسابی) هر دو اهل تفرش بودند. چهار سال اول کودکی خود را در تهران گذراند. سپس با پدر و مادر و برادرش به شامات رفت. در هفت سالگی تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت، در فقر و تنگدستی دور از وطن، در مدرسه کشیشی فرانسه آغاز کرد. همزمان دین و ادبیات فارسی را نزد مادرش فرا گرفت…
قرآن کریم و شگفتی های حافظ را از زبان می دانست. او اعتقاد عمیقی به قرآن داشت. وی همچنین با کتاب های بوستان، گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولانا و منشات جم مقام فراهانی آشنایی کامل داشت. محمود حسابی در 12 شهریور 92 در بیمارستان دانشگاه ژنو درگذشت. آرامگاه (خانوادگی) وی در شهر تفرش قرار دارد
تحصیلات
آغاز تحصیلات متوسطه وی مصادف با آغاز جنگ جهانی اول و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان در بیروت بود. پس دو سال در خانه درس خواند. سپس به تحصیل در کالج آمریکایی بیروت پرداخت. در هفده سالگی در رشته ادبیات و در نوزده سالگی در رشته زیست شناسی فارغ التحصیل شد. سپس از دانشکده فنی فرانسه در بیروت در رشته مهندسی عمران فارغ التحصیل شد. در آن زمان با کار نقشه کشی و جاده سازی به خانواده اش کمک می کرد. او همچنین در رشته های پزشکی، ریاضیات و نجوم تحصیل کرد.
دکتر حسابی در دانشگاه سوربن فرانسه در رشته فیزیک تحصیل کرد. در سال 1927 در سن بیست و پنج سالگی با پایان نامه ای تحت عنوان “حساسیت سلول های فوتوالکتریک” دکترای خود را در رشته فیزیک دریافت کرد.
دکتر حسابی، در دانشگاه پرینستون در ایالات متحده، به همراه پروفسور اینشتین، فرضیه “بی نهایت ذرات” و “عبور نور از نزدیک ماده” را مطرح کردند. او سپس آزمایشاتی را در دانشگاه شیکاگو برای اثبات فرضیه های خود انجام داد.
شرکت راهسازی فرانسوی که در آن کار می کرد، به پاس قدردانی از کارش، او را برای تحصیل به فرانسه فرستاد. در سال 1924 در مدرسه کول سوپریور پاریس ثبت نام کرد و در سال 1925 فارغ التحصیل شد.
زبان های خارجی
حسابی علاوه بر فارسی به زبان های عربی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی مسلط بود. او همچنین در تحقیقات علمی خود از زبان های سانسکریت، لاتین، یونانی، پهلوی، اوستایی، ترکی، ایتالیایی و روسی استفاده کرد.
فعالیت های حرفه ای و اجتماعی
او که در معدن کار می کرد، در راه آهن برقی فرانسه نیز کار می کرد. پس از فارغ التحصیلی در معدن، در معادن آهن شمال فرانسه و معادن زغال سنگ زارلند مشغول به کار شد.
علیرغم فرصتی که برای ادامه تحقیقات در خارج از کشور فراهم شد، به ایران بازگشت و علوم جدید را پایه گذاری کرد و دارالمعلمین و دانشگاه تهران را تأسیس کرد، ده ها کتاب و جزوه نوشت و فیزیک و مهندسی نوین را راه اندازی و پایه گذاری کرد.
وی همچنین وزیر فرهنگ کابینه محمد مصدق بود.
موسیقی
حسابی با شعر و موسیقی سنتی ایران و موسیقی کلاسیک غربی به خوبی آشنا بود. او با کمک چند تن از شاگردانش در دانشگاه موفق به ایجاد تغییراتی در رگ ستر (ساز ایرانی) شد.
ورزش ها
او همچنین در چندین رشته ورزشی از جمله لیسانس شنا به موفقیت هایی دست یافته است.
افتخارات
وی با تلاش بی دریغ خود لقب پدر فیزیک و مهندسی نوین ایران را در کشور به دست آورد.
او همچنین مفتخر به دریافت بزرگترین جایزه علمی فرانسه، لژیون دونر شد.
در سال 1990 به عنوان “اولین دانشمند جهان” معرفی شد.
خدمات
نقشه برداری فنی و تخصصی زمین گلاوین (جاده بندرلنگه به بوشهر)
اولین راهسازی مدرن و علمی در ایران (جاده تهران – شمشک)
اولین مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران
تأسیس اولین مدارس عشایری کشور
تأسیس دارالمعلمین
تأسیس دانشگاه
ساخت اولین رادیو در کشور
راه اندازی اولین آنتن فرستنده در کشور
راه اندازی اولین مرکز لرزه نگاری کشور
راه اندازی اولین راکتور هسته ای سازمان انرژی اتمی کشور
راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران
محاسبه و تعیین ساعت ایران
تأسیس اولین بیمارستان خصوصی در ایران به نام بیمارستان گوهرشاد
او در تأسیس فرهنگستان ایران و تأسیس انجمن زبان فارسی شرکت داشت
تدوین اساسنامه دانشگاه تهران
تأسیس دانشکده فنی دانشگاه تهران
تأسیس دانشکده علوم دانشگاه تهران
تأسیس شورای آموزش عالی
راه اندازی مرکز اپتیک لنز کاربردی در دانشکده علوم دانشگاه تهران
راه اندازی دپارتمان آکوستیک در دانشگاه و اندازه گیری فاصله گام های موسیقی ایرانی به صورت علمی
تأسیس انجمن موسیقی ایران و مرکز تحقیقات موسیقی
ایجاد و برنامه ریزی آموزش ابتدایی و متوسطه جدید
تأسیس مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
تأسیس مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران
تأسیس سازمان انرژی اتمی ایران
تأسیس اولین رصدخانه مدرن در ایران
راه اندازی مرکز ردیابی ماهواره ای مدرن در شیراز
راه اندازی مرکز مخابرات اسدآباد در همدان
تشکیل کمیته تحقیقات فضایی ایران
راه اندازی اولین ایستگاه هواشناسی کشور (در ساختمان نگارخانه دانشگاه تهران)
تدوین اساسنامه و تأسیس مؤسسه ملی استاندارد
تدوین آیین نامه کارخانجات نساجی کشور و پایان نامه نحوه حمایت دولت از رشد این صنعت.
تأسیس واحد تحقیقات صنعتی سغد (تحقیق و صنعت در الکترونیک، فیزیک، فیزیک نوری، هوش مصنوعی)
راه اندازی اولین آسیاب تولید برق (ژنراتور) در کشور
راه اندازی اولین کارگاه های تجربی علمی کاربردی در ایران
راه اندازی اولین آزمایشگاه علوم پایه در کشور
مقالات علمی منتشر شده
بر اساس مجلات علمی آن زمان، وی نویسنده شش مقاله علمی در زمینه فیزیک است که هیچ کدام از نظر علمی قابل توجه نیستند.
و به همین دلیل بود که Commandeur de la Legion d’honneur اعطا شد!
خلاصه ای از نظریه معروف او:
دکتر حسابی تابستانی یک بار برای مدت کوتاهی به ایران برمی گشت و تابستان را در خانه ای که متعلق به آقای جمارانی بود سپری می کرد و هر ذره ای در فضا پراکنده می شود و همچنین هر ذره ای بر ذرات دیگر تأثیر می گذارد. بنابراین آزمایشی برای اثبات یا رد این نظریه ابداع کرد. او با خود فکر می کرد که اگر این نظریه درست باشد، چگالی یک ذره مادی باید به تدریج با فاصله گرفتن از آن کاهش یابد و نه اینکه یک بار به صفر برسد و یک ذره مادی شعاع خاصی نداشته باشد. در این صورت اگر نور از نزدیک بدن عبور کند باید منعکس شود و پس از انجام محاسبات مربوط به قسمت نظری این نظریه، پس از بازگشت به آمریکا، با راهنمایی پروفسور انیشتین از دانشگاه پرینستون، او در این زمینه تحقیق کرد. پروفسور انیشتین قسمت نظری این نظریه را مطالعه کرد و دکتر حسابی را تشویق کرد که ادامه دهد. دکتر حسابی تحت هدایت پروفسور انیشتین نظریه خود را تکمیل کرد و سپس یک سال دیگر را در دانشگاه شیکاگو به انجام آزمایشات گذراند. او با یک آنترومتر دقیق توانست فاصله نور نزدیک میله را اندازه گیری کند و چون نتیجه مثبت بود، آکادمی علوم آمریکا نظریه دکتر حسابی را منتشر کرد. برخی از همکاران از ناآشنایی و تازگی این ایده شگفت زده شدند و برخی از این نظریه استقبال کردند.
شرح آزمایش های انجام شده و نتایج آن:
به عنوان اثبات این نظریه، اگر در آزمایش یک نور لیزر باریک از نزدیک میله ای با وزن متراکم عبور کند، سرعت نور کاهش می یابد. در نتیجه پرتو لیزر منعکس می شود. هنگامی که یک پرتو لیزر به درستی از بین دو جسم سنگین با فاصله از یکدیگر عبور می کند، انحراف آن هنگام عبور از مجاورت جسم اول و سپس از مجاورت جسم دوم کاملاً مشخص است و می توان از این انحراف عکس گرفت. این آزمایش عرض ذرات را نشان می دهد. بر اساس این آزمایش، انحراف زیاد پرتو لیزر نه تنها نتیجه پراش، بلکه جسم نیز می باشد. بر اساس این نظریه، هر ذره ای مانند الکترون، کوارک یا گلوئون به شکل نقطه نیست، بلکه به شدت بی نهایت است و چگالی بسیار بالایی در مرکز دارد و هر چه فاصله از مرکز بیشتر باشد، کمتر است. تراکم بنابراین، پرتو نور از فضای چگالی عبور می کند و می افتد و می چرخد.
تفاوت بین نظریه بی نهایت ذرات و نظریه های قبلی:
در نظریه های قبلی هر ذره قسمت کوچکی از فضا را اشغال می کند یعنی شعاع خاصی دارد و خارج از این ذره وجود ندارد اما در این نظریه ذره بی نهایت پهن است و قسمت آن همه جا است. در تئوری های فعلی نیروی بین دو ذره با تبادل ذرات دیگر ایجاد می شود و این نیرو مانند توپ در ورزش بین دو بازیکن رد و بدل می شود و همین رابطه حاکم بر آنهاست و در نظریه های فعلی تبادل ذرات دیگر است. ذرات رابطه بین این دو است. مثلا نوترونی که بین دو ذره مبادله می شود اما در نظریه دکتر حسابی رابطه دو ذره همان رابطه گسترده ای است که به دلیل وجود آنها در کل فضا در همه جا وجود دارد.
ارتباط بین این نظریه و نظریه نسبیت انیشتین:
نظریه انیشتین می گوید: خواص فضا در حضور ماده با خواص آن در غیاب ماده متفاوت است، به معنای ریاضی، در صورت نبود ماده، فضا مسطح است، اما نزدیک ماده، فضا منحنی است. اگر بگوییم یک ذره در کل فضا پهن است، در همه جای فضا چگالی ماده وجود دارد و سرعت نور به آن چگالی بستگی دارد، در زبان ریاضی این چگالی را می توان انحنای فضا نامید.
ارتباط فلسفی این نظریه با فلسفه وحدت وجود:
از این نظر، تمام ذرات عالم به هم پیوسته اند. زیرا فرض بر این است که هر ذره ای بی نهایت پهن است و همه ذرات عالم با هم در نقاط مختلف جهان وجود دارند.یعنی در واقع قسمت کوچکی از کل جهان در همه جا وجود دارد.
عکسی از آخرین ساعات زندگی پروفسور حسابی
موزه دکتر حسابی
اندکی پس از درگذشت دکتر حسابی در سال 1372، خانه وی تبدیل به موزه ای شد که در آن وسایل شخصی، مدارک علمی و آموزشی، نشان ها و گواهینامه ها و عکس های قدیمی و سخنرانی ها و نوشته هایی از جمله تحقیق در مورد بی نهایت ذرات به نمایش گذاشته می شد. . این موزه در خیابان تجریش – خیابان مقصودبک واقع شده است.