معرفی حمام خانم از قدیمی ترین گرمابه های تهران
حمام خانم به دلیل قدمت، معماری و تاریخ غنی خود، یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم شهر تهران محسوب می‌شود و همچنان موردتوجه بازدیدکنندگان داخلی و خارجی است. حفاظت و نگهداری از این میراث ارزشمند فرهنگی ایران، اهمیت زیادی دارد.
حمام قبله که با نام حمام خانم هم شناخته می‌شود، در شهر تهران ساخته شده و متعلق به دوره سلطنت شاه‌طهماسب صفوی است. حمام توسط خواهر شاه طهماسب ساخته شده و همراه با آن یک تکیه (مکان مذهبی) و مدرسه هم در بازار نایب‌السلطنه ساخته شد.
این حمام درگذشته دارای زیبایی‌هایی مانند کاشی‌کاری‌های گلدار بوده است که متأسفانه بسیاری از آن‌ها در طول مرمت‌های بعدی از بین رفته‌اند. با وجود قدمت زیاد و رطوبت محیط، این حمام چندین بار مرمت و بازسازی شده است و تا به امروز دوام آورده است.
امروزه حمام قبله، در بازار نایب‌السلطنه واقع شده و تا چندی پیش هنوز فعال بود. تقریباً از ۷۰ سال پیش تا امروز، خانواده بادامی مسئول اداره و نگهداری این حمام بوده‌اند. این حمام در سال ۱۳۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و تحت حفاظت میراث‌فرهنگی قرار گرفته است.
حمام خانم به دلیل قدمت، معماری و تاریخ غنی خود، یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم شهر تهران محسوب می‌شود و همچنان موردتوجه بازدیدکنندگان داخلی و خارجی است. حفاظت و نگهداری از این میراث ارزشمند فرهنگی ایران، اهمیت زیادی دارد.
آدرس: تهران، خیابان ۱۵ خرداد، بازارچه نایب السلطنه، کوچه قبله
دلیل احداث حمام خانم
شاه طهماسب صفوی واقعاً به گرمابه‌ها علاقه بسیاری داشت و ساعات طولانی از روز را در آن‌ها سپری می‌کرد. تاریخ نگاران دلیل این علاقه را مشخص نکرده‌اند، اما می‌توان استنباط کرد که شاه به پاکیزگی و شست‌وشوی بدن اهمیت زیادی می‌داده است.
در همان دوران، خواهر شاه طهماسب، با هدف خدمت رسانی به مردم شهر تهران، اقدام به ساخت یک گرمابه و یک مدرسه در این شهر نمود. گرمابه یا حمام خانم همچنان پابرجا مانده، اما متأسفانه از مدرسه هیچ اثری باقی نمانده است.
امروزه، شهر تهران به یک کلان‌شهر بزرگ تبدیل شده و پیداکردن آن گرمابه کهن کار چندان آسانی نیست. خواهر شاه‌طهماسب هرگز نمی‌توانست تصور کند که این شهر کوچک به چنین وضعیتی دچار شود.
در آن زمان، تهران شهری نسبتاً کوچک بود و ساکنان آن از حمام قبله و مدرسه تأسیس شده توسط خواهر شاه بهره می‌بردند. اما با گذشت زمان و رشد سریع جمعیت و گسترش شهر، این مکان‌های تاریخی در میان ساختمان‌های جدید و خیابان‌های پرترافیک گم شده‌اند. این نمونه‌ای است از چگونگی تغییر چهره شهرها در طول زمان.
حمام خانم یا حمام قبله؟
نام حمام خانم درگذشته دور تهران، به خواهر شاه طهماسب، که مردم او را “خانم” می‌نامیدند، نسبت داده می‌شد. اما مردان شهر نسبت به این نام احساس ناخوشایندی داشتند و احساس می‌کردند که برای یک حمام که مردان هم در آن حضور پیدا می‌کنند مناسب نیست. آن‌ها سالیان سال با این مشکل کنار آمدند، تا اینکه بالاخره در سال ۱۳۴۰ خورشیدی تصمیم گرفتند نام آن را تغییر دهند.
مردان تهران پس از بحث‌وبررسی، نام حمام را به “حمام قبله” تغییر دادند. این تغییر نام با این هدف انجام شد که همه شهروندان بتوانند بدون هیچ ایرادی از این حمام‌عمومی استفاده کنند. این حمام که قبلاً به‌خاطر نامش مورد انتقاد بود، ازآن‌پس مورد استقبال همگان قرار گرفت.
تهران درگذشته دور، شهری کوچک بود و مردم شهر برای شستشو و سلامت بدن خود به حمام خانم مراجعه می‌کردند. باگذشت زمان و رشد شهر، نیاز به تغییر نام این حمام احساس شد تا همه شهروندان بتوانند از امکانات آن بهره‌مند شوند.
آیا حمام خانم تخریب شده است؟
باتوجه‌به اطلاعات ارائه شده، گرمابه قبله با همان گرمابه خانم، در دوره صفویه و به دستور خواهر شاه‌طهماسب در سال ۹۶۵ هجری قمری (حدود ۱۵۵۸ میلادی) در نزدیکی محله دروازه دولاب تهران ساخته شده است. این گرمابه در محل تقاطع خیابان ری و بازار نایب السلطنه قرار داشته و گذری که به آن منتهی می شد، از گذشته ها “گذر حمام خانم” نامیده می شده است.
برخی بر این عقیده‌اند که حمام قبله اصلی در واقع تخریب شده و آنچه امروز به عنوان حمام خانم شناخته می‌شود، ساختمان جایگزین دیگری است. اما بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که این گرمابه اصلی شهر دوره صفویه است و گرمابه کنونی همان است که در گذشته وجود داشته، نه یک ساختمان جایگزین دیگر. در نقشه‌های تاریخی تهران نیز نام و موقعیت حمام خانم ثبت شده است.
در دوره صفویه، گرمابه‌ها نه‌تنها محل‌های استحمام و پاکیزگی بودند، بلکه نقش مهمی در زندگی اجتماعی و فرهنگی شهر ایفا می‌کردند. گرمابه‌ها محل تجمع مردم، تبادل اخبار و اطلاعات و انجام مراسم و آداب‌ورسوم بودند. همچنین در این مکان‌ها، برخی هنرمندان به ارائه خدمات و تولید آثار هنری می‌پرداختند.
حمام خانم به عنوان یکی از گرمابه‌های قدیمی و مهم دوره صفویه در تهران، بازتابی از معماری، فرهنگ و زندگی اجتماعی آن دوران به شمار می‌آید. این بنا به دلیل قدمت و ارزش تاریخی‌اش همواره موردتوجه پژوهشگران و علاقه‌مندان به میراث‌فرهنگی ایران بوده است.
معماری و ساختار حمام قبله
حمام قبله، یکی از قدیمی‌ترین بناهای باقی‌مانده در تهران است. حمام خانم بیش از ۵۰۰ سال در میان شهر ایستاده و تاریخ شهر را دیده است. این بنا تا مدتی پیش هم به‌عنوان گرمابه مورداستفاده مردم بود. اگر چه زمان بسیاری ازآن‌گذشته، اما هنوز هم پابرجاست تا یادگاری از گذشته باشد. این ساختمان قدیمی شاهد تغییرات بسیاری در شهر و ساختار خودش بوده است.
حمام زنانه و مردانه
حمام خانم در گذشته به عنوان یک مکان عمومی برای شستشو و استحمام شهروندان مورد استفاده قرار می‌گرفت. این گرمابه دارای دو بخش مجزا برای مردان و زنان بود که هر کدام ورودی و فضاهای داخلی مختص خودشان را داشتند. حدود ۷۰ سال پیش، بخش زنانه حمام قبله از بین رفت و به جای آن، یک ساختمان مسکونی ساخته شد! امروزه هیچ نشانه‌ای از بخش زنانه باقی نمانده است.
در حال حاضر، تنها بخش مردانه این گرمابه باقی‌مانده که کاملاً در زیرزمین قرار دارد. ورودی این بخش از زیر خیابان است و برای ورود به آن باید ۱۱ پله پایین رفت. درگذشته، پله‌های ورودی آجرفرش بودند؛ اما اکنون موزاییکی شده‌اند. این گرمابه به‌عنوان یک میراث تاریخی و فرهنگی محسوب می‌شود که امروزه فقط بخشی از آن باقی‌مانده است.
مساحت و تقارن حمام قبله
حمام خانم که در مرکز شهر تهران قرار دارد، یک ساختمان با ارزش میراث تاریخی محسوب می‌شود. در گذشته مساحت آن بیش از ۳۰۰ مترمربع بود؛ اما اکنون به ۲۰۰ مترمربع کاهش‌یافته است. زیر بنای آن نیز ۷۰ مترمربع می‌باشد.
مهم‌ترین ویژگی حمام قبله، تقارن و هماهنگی در طراحی ساختار آن است. همه بخش‌ها به صورت زیبایی با هم همخوانی دارند. فضای داخلی آن به گونه‌ای طراحی شده که اتاق‌های کوچک‌تری را در درون خود جای‌داده است، امری که باعث ایجاد زیبایی خاصی در محیط شده است.
این گرمابه تاریخی یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر تهران محسوب می‌شود و حفظ آن از اهمیت بالایی برخوردار است. این مکان نه‌تنها ارزش تاریخی دارد، بلکه با طراحی منحصربه‌فرد خود، توجه گردشگران را به خود جلب می‌کند و نمایانگر هنر و فرهنگ غنی شهر است.
بخش های مختلف حمام خانم
در ادامه با بخش‌های مختلف این حمام تاریخی بیشتر آشنا خواهیم شد:
ورودی و سردر حمام
سالخوردگان محله همواره زیبایی سردر حمام خانم با تزئینات گل و بوته‌اش را ستایش می‌کنند. آن‌ها به‌خاطر می‌آورند که این سردر چشم‌نواز، همچون دریچه‌ای بود که آن‌ها را به سمت خود می‌کشاند. اما متأسفانه، امروزه این سردر کهنه دیگر وجود ندارد و جای خود را به نمایی جدید و بازسازی شده داده است که اگرچه مدرن‌تر است، اما آن شکوه و جلال گذشته را ندارد.
اگرچه بازسازی‌های متعدد در طول دهه‌های گذشته انجام شده، اما دیوار اصلی و کهن سردر همچنان زیرلایه‌های جدید پنهان مانده است. سالخوردگان محل آرزو دارند که روزی این زیبایی گذشته بازگردد، اما اکنون تنها خاطرات آن در ذهن آن‌ها باقی‌مانده است.
سربینه حمام
سربینه حمام خانم در گذشته تزئینات زیبایی داشته است و کاشی‌های لاجوردی و رنگارنگ محیط را آراسته می‌کردند. اما اکنون دیگر اثری از آن‌ها نیست. با گذشت زمان سیمان‌هایی بر دیوارها انداخته شده و کاشی‌ها را پنهان کرده است. دیگر بخش‌های گرمابه هم تزئینات قدیمی‌اش را از دست داده است. حالا محیط با تزئینات جدیدی آراسته شده و از دیرینگی آن خبری نیست. اگر کاشی‌ها پیدا می‌شدند می‌توانستند بر قدمت و زیبایی این گرمابه صحه بگذارند؛ اما اکنون دیگر نشانه‌ای از آن دوران‌دیده نمی‌شود.
آتشدان گرمابه
در گذشته، تون یا آتشدان حمام خانم نقش مهمی در گرمایش این ساختار دیرینه داشت. این تون در بخش شمالی پشت بام گرمابه قرار گرفته و همچنان به شکل سنتی خود باقی مانده است.
در ده دهه‌های گذشته، برای گرم‌کردن آب و فضای گرمابه از سوخت گاز استفاده می‌شد. تون یا آتشدان گرمابه به‌عنوان قلب حرارتی این مجموعه عمل می‌کرد و با سوزاندن سوخت، گرما را به داخل گرمابه منتقل می‌نمود.
امروزه، با پیشرفت فناوری و تغییر سبک زندگی، کاربری این تون سنتی از بین رفته است. با این حال، این عنصر معماری همچنان به عنوان میراث فرهنگی و معماری گذشته در این بنا حفظ شده است و نمایانگر شیوه‌های گرمایش سنتی در معماری ایرانی است.
وضعیت کنونی حمام قبله
امروزه متأسفانه حمام قبله در وضعیت مناسبی قرار ندارد و نیازمند مرمت است. باتوجه‌به اهمیت تاریخی و فرهنگی حمام خانم در تهران، موضوع حفاظت و بازسازی این بنای قدیمی بسیار مهم است. اقدامات زیر می‌تواند برای حفظ و احیای این اثر تاریخی انجام شود.
همکاری بین مالک ساختمان و سازمان میراث فرهنگی
اولین قدم، برقراری تعامل و همکاری بین مالک ساختمان و سازمان میراث فرهنگی است. مالک لازم است با هماهنگی و نظارت میراث فرهنگی، اقدامات لازم برای مرمت و بازسازی را انجام دهد. این امر نه تنها از ورود خسارت بیشتر به این بنای تاریخی جلوگیری می‌کند، بلکه موجب حفظ اصالت و ویژگی‌های معماری باقی‌مانده آن نیز خواهد شد.
تأمین اعتبار مالی
تأمین اعتبار مالی برای اجرای پروژه بازسازی حمام خانم نیز بسیار مهم است. سازمان میراث‌فرهنگی می‌تواند با جذب کمک‌های دولتی و همچنین جلب مشارکت بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران، زمینه را برای تأمین منابع مالی موردنیاز فراهم کند. استفاده از ظرفیت قانونی برای معافیت‌های مالیاتی برای صاحبان و سرمایه‌گذاران این پروژه نیز می‌تواند انگیزه لازم را ایجاد کند.
اجرای طرح های کاربری مناسب
در کنار مرمت و بازسازی ساختمان، طراحی و اجرای طرح‌های کاربری مناسب برای حمام قبله نیز امری ضروری است. می‌توان با ایجاد فضاهای فرهنگی، گردشگری و آموزشی در این بنا، ضمن حفظ هویت تاریخی آن، از این ظرفیت برای ارتقای سطح فرهنگی و آگاهی عمومی بهره برد.
همچنین، تقویت مشارکت و همکاری بین سازمان‌های مرتبط همچون شهرداری، میراث‌فرهنگی و بخش خصوصی می‌تواند نقش مؤثری در تسریع و تسهیل فرآیند مرمت و بازسازی این اثر تاریخی داشته باشد. در نهایت، آگاه سازی عمومی و جلب مشارکت شهروندان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است تا همه بخش‌های جامعه در حفاظت از این میراث‌فرهنگی سهیم شوند.
با اجرای این اقدامات جامع و هماهنگ، می‌توان امیدوار بود که حمام خانم به‌عنوان یکی از نمادهای معماری و هویت تاریخی تهران، احیا شده و به‌عنوان یک بنای تاریخی-فرهنگی در خدمت شهروندان و گردشگران قرار بگیرد.
کلام آخر
حمام قبله که بیشتر با نام اولیه آن یعنی حمام خانم شناخته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین بناهای باقی‌مانده از دوران صفویه در تهران است. این حمام مربوط به زمانی است که شاه طهماسب دستور داد تا در اطراف تهران حصاری کشیده شود و زمینه آبادانی شهر فراهم شود.
بر اساس روایات تاریخی، در همین دوران خواهر شاه‌طهماسب بناهایی مانند مدرسه، تکیه و حمام را در تهران بنا کرد که به نام ایشان معروف شد. امروزه تنها بنای باقی‌مانده از آن مجموعه، حمام خانم است.
حمام قبله به دلیل نزدیکی به مسجدی به همین نام شناخته می‌شود. این بنا به مدت ۷۰ سال است که در تملک خانواده بادامی قرار دارد. اما وضعیت فیزیکی حمام وخیم است و قرار بود با تخصیص‌دادن بودجه‌ای به موزه تبدیل شود که هنوز این اتفاق نیفتاده است.