واقعیت های جذاب در رابطه با کره ماه
ماه تنها قمر سیارهٔ زمین است که با بازتاباندن نور خورشید، شب‌های زمین را کمی روشن می‌کند. ماه پنجمین قمر طبیعیِ بزرگ در سامانهٔ خورشیدی در میان ۱۷۳ قمر موجود در این سامانه است.
قطرِ ماه حدودِ ۳٬۴۷۶ کیلومتر است. جوّ ندارد و در پهنهٔ آن دهانه‌های برخوردی درپیِ برخوردِ سنگ‌های آسمانی پدید آمده‌است.
کرهٔ ماه چهاردهمین جسم در سامانه خورشیدی بر پایهٔ جرم و حجم می‌باشد. قطر کرهٔ ماه یک‌چهارمِ کرهٔ زمین است و هیچ سیارهٔ دیگری در سامانهٔ خورشیدی، نسبت به اندازهٔ خود، دورگردی به این بزرگی ندارد. چگالی ماه چهار پنجم چگالی زمین است.
انسان‌ها از قدیم از کرهٔ ماه و چرخش منظم آن برای گاهشماری، به‌ویژه در کشاورزی، بهره می‌گرفتند. مسافران و دریانوردان نیز از نور و حضور ماه برای جهت‌یابی و ناوبری استفاده می‌کردند؛ ماه همچنین در اسطوره‌های اقوام حضور زیادی داشته و در برخی فرهنگ‌ها حتی آن را به‌عنوان یک ایزد پرستش می‌کرده‌اند.
گرانش (جاذبهٔ) ماه باعث به‌وجود آمدن جزر و مد آب‌های کرهٔ زمین می‌شود. گرانش کرهٔ ماه همچنین باعث باثبات ماندن محور گردش زمین به دور خود می‌شود که درصورت عدم وجود ماه، انحراف محوریِ زمین مرتباً تغییر می‌کرد و این امر باعث آشفته شدن آب‌وهوا و فصل‌ها در زمین می‌شد.
شکل‌گیری کره ماه
ماه و زمین به‌گونهٔ همزمان و حدود ۴٫۵ میلیارد سال پیش شکل گرفتند. جِرم ماه ۱/۸۱ام جِرم زمین است این‌که ماه دقیقاً چگونه به‌وجود آمده، هنوز معلوم نشده‌است.
ممکن است همراه با زمین در اوایل شکل‌گیری سامانهٔ خورشیدی شکل گرفته‌باشد، یا این‌که بعدها جذب میدان جاذبه شده و در مدار زمین قرار گرفته‌است. نظریه‌ای که بیش از دیگر نظریه‌ها پذیرفته شده، این است که ماه از برخورد یک سیارک به‌اندازهٔ مریخ به زمین به‌وجود آمده‌است.
اثرات متقابل جاذبه‌های زمین و ماه بر همدیگر باعث افزایش مدت حرکت وضعیِ هر دو جسم شده‌است. برای نمونه، زمانی مدت حرکت وضعیِ زمین (طول شبانه‌روز) تنها ۱۰ ساعت بوده، اما این زمان به ۲۴ ساعت کنونی افزایش یافته‌است.
اگر این روند همچنان ادامه پیدا کند، طول ماه‌ها به ۴۷ روز خواهد رسید. اما مقیاس زمانیِ این روند بسیار بلندتر از طول عمر خورشید بوده؛ بنابراین، سامانهٔ خورشیدی عمر کافی برای رسیدن به آن زمان را نخواهد داشت.
قطر خورشید ۴۰۰برابر قطر ماه و فاصلهٔ آن از زمین نیز ۴۰۰ برابر فاصلهٔ ماه از زمین است. این اتفاق باعث می‌شود تا هم ماه و هم خورشید به یک اندازه به نظر رسیده و درهنگام خورشیدگرفتگی، همهٔ سطح خورشید گرفته شود.
ویژگی‌های فیزیکی کره ماه
طبق یافته های جدید آب در ماه موجود است و برخلاف زمین، ماه دارای هوا، زندگی و میدان مغناطیسی نیست. نمی‌توان گفت که ماه کاملاً غیرفعال است، زیرا «ماه‌لرزه» را باید نشانه‌ای از وجود نوعی حرکت در درون آن دانست.
ماه در دوران گذشته، آتشفشانهایی داشته‌است؛ اما غالب حفره‌هایی را که در آن می‌بینیم، نتیجه اصابت سنگ‌های آسمانی در اولین روزهای شکل‌گیری آن است. بعضی از این حفره‌ها عظیمند برای نمونه عمق حفره نیوتون ۸٬۰۰۰ متر است.
هنگامی که سفینه فضایی شوروی به نام لونا ۳ از پشت ماه عکس گرفت، دانشمندان دیدند که روی پنهان ماه درست مانند روی آشکار آن نیست. در آنجا، تعداد حفره‌ها بسیار بیشتر بود؛ اما به‌طور کلی، از حفره‌های روی آشنای ماه کوچک‌تر بودند.
جو و خاک کره ماه
جو کره ماه نسبت به جوّ زمین بسیار رقیق و ناچیز است و به این دلیل صدا در جوّ ماه منتقل نمی‌شود و سطح ماه مکانی خاموش و بی‌صداست. فقدان جوّ واقعی به این معنی است که در سطح ماه، مولکول‌های هوا نیز وجود ندارند تا نور خورشید را بپراکنند و با این کار در آسمان ماه ایجاد رنگ کنند؛ به این دلیل، آسمان ماه همیشه سیاه است.
نبودِ جو همچنین باعث می‌شود که شهاب‌سنگ‌های کوچک و بزرگ که پیش از رسیدن به زمین در هوا می‌سوزند، در آسمان ماه نسوزند و به‌آسانی به سطح ماه برسند و با شدت به آن اصابت کنند.
در کرهٔ ماه همچنین سنگ بازالت به فراوانی یافت می‌شود. در زیر بیشتر سطح ماه، گدازههای بازالتی در جریان‌اند. پس از برخورد شهاب‌های کهن به سطح ماه به خاطر نازک شدن سطح، گدازههای بازالت به سطح راه یافت و بخش‌های عظیمی از رویه کره را پوشاند. این مناطق بازالتی و تیره‌رنگ کره ماه به نام دریاوارهای ماه شناخته می‌شوند.
خاک ماه تقریباً یک‌رنگ و در همه‌جا خاکستری‌رنگ است و با گرد و غباری پوشیده شده که اصطلاحاً خاکه‌سنگ نامیده می‌شود. ماه در زمین خود صفحات زمین‌ساختی ندارد و از آنجا که در کره زمین کوه‌ها در نتیجه فشرده شدن این صفحات به هم پدید می‌آیند در ماه پدیده کوهزایی منشأ زیرسطحی ندارد و تنها بر اثر برخورد شهاب‌ها است که ماه دارای پستی و بلندی‌هایی شده‌است.
ماه مثل زمین روز و شب دارد. روز ماه آن قدر گرم است که می‌تواند سرب را ذوب کند. پدیدهُ تفاوت مفرط دمای شب با روز (°۱۵۳-) و (°۱۲۳+) درجه سلسیوس نتیجهُ دیگری از نبودن جو در ماه است.
دهانه‌ها و دریاوارهای کره ماه
بیش از ۳٫۵ میلیارد سال پیش، سطح ماه به شدت توسط شهاب‌سنگ‌ها بمباران شد و گودال‌های زیادی به نام دهانه در سطح آن به‌وجود آمدند. وسعت بعضی از این دهانه‌های برخوردی به ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۵ مایل) می‌رسد که توسط دیواره‌هایی از کوه‌های سنگی که بر اثر برخورد شهاب سنگ‌ها به‌وجود آمده‌اند، محصور شده‌اند.
بعضی از گودالها، دیوارهای تراس دار یا حلقه‌های کوهستانی هم مرکز داشته و در اکثر آن‌ها قله‌هایی نیز وجود دارند. دهانه‌هایی که رگه‌های بزرگ و درخشان توف نام دارند، بسیار تماشایی هستند. تعدادی از گودال‌های بزرگ‌تر از گدازه آتشفشانی پر شده و دریاهایی در سطح ماه به‌وجود آورده‌اند.
سوی رو به زمین کره ماه (سوی نزدیک)، ظاهری بسیار متفاوت نسبت به سوی دور آن دارد. علت آن اینست که پهنه‌های زیادی از این سوی ماه بر اثر فعالیت‌های آتشفشانی با گدازههای تیره‌رنگ پوشیده شده‌اند و آبگیروارهای گوناگونی را به‌وجود آورده‌اند ولی سوی دور ماه همچنان به شکل قدیم یعنی آکنده از گودال باقی‌مانده‌است.
حرکات کره ماه
انسان‌ها از قدیم از کرهٔ ماه و چرخشِ منظم آن برای گاهشماری، به‌ویژه در کشاورزی بهره می‌گرفتند، مسافران و دریانوردان نیز از نور و حضورِ ماه برای جهت‌یابی و ناوبری استفاده می‌کردند؛ ماه همچنین در اسطوره‌های اقوام حضور زیادی دارد و در برخی فرهنگ‌ها حتی آن را به عنوان یک ایزد پرستش می‌کرده‌اند.
گرانش (جاذبه) ماه باعث به‌وجود آمدن جزر و مد آب‌های کره زمین می‌شود و گرانش کره ماه همچنین باعث باثبات ماندن محور گردش زمین به دور خود می‌شود که در صورت عدم وجود ماه، انحراف محوری زمین مرتباً تغییر می‌کرد و این امر باعث آشفته شدن آب و هوا و فصل‌ها در زمین می‌شد.
نیمکره‌ای از ماه در اثر پدیدهُ قفل جزر و مدی به‌طور دائمی رو به زمین قرار دارد که سمت پیدای ماه نامیده می‌شود. نیمه پنهان ماه را سمت پنهان ماه می‌نامند. ماه هر سال ۲ سانتیمتر از زمین دور می‌شود.
حرکت انتقالی، وضعی و شبانه روز کره ماه
از آنجا که همیشه یک سمت ماه به سوی زمین است؛ به‌طور متوسط، ماه در هر ۲۷٫۳۲۱۶۶۱ روز یک بار تناوب مداری یا نجومی دارد (یعنی نسبت به یک ستاره ثابت یکبار بدور زمین حرکت انتقالی دارد) که با حرکت وضعی آن نیز برابر است؛ و به‌طور متوسط در هر ۲۹٫۵۳۰۵۸۹ روز یک بار تناوب هلالی دارد (یعنی هر بار زاییده شدن هلال ماه) که دقیقاً با یک شبانه‌روز در کره ماه و همچنین با یک ماه قمری در تقویم قمری برابر است.
چرا ماه به روی زمین سقوط نمی کند
زمین با نیروی گرانش ماه را به سوی خود می‌کشد. اگر انسان ماه را که در حقیقت بی‌وقفه به دور سیاره ما می‌چرخد، از گردش بازمی‌داشت، ماه فقط برای مدت کوتاهی ثابت می‌ایستاد، آنگاه با سرعتی فزاینده به سمت زمین می‌شتافت و در نهایت با آن برخورد می‌کرد. البته این عمل میسر نیست.
ماه از همان زمان‌های اولیه با سرعتی برابر ۳۶۵۹ کیلومتر در ساعت به دور زمین در حال گردش بوده‌است. در اثر این حرکت گردشی، یک نیروی گریز از مرکز به سمت خارج ایجاد می‌شود، که درست به اندازه نیروی گرانش زمین که به سمت داخل کشش دارد، است. این دو نیروی مخالف، اثر یکدیگر را به‌طور متقابل خنثی می‌کنند، به نحوی که ماه همواره بر مدار خود باقی می‌ماند.
واقعیت های جذاب در مورد کره ماه
کره ماه تنها قمر کره زمین و نزدیک‌ترین همسایه به آن است. این کره زیبا و درخشان در آسمان، خصوصیات جالبی دارد؛ به همین دلیل در این مطلب قصد داریم منحصربه‌فردترین ویژگی های کره ماه را معرفی کنیم.
کره ماه علاوه بر درخشندگی مسحورکننده‌اش در آسمان، ویژگی‌های جالب دیگری هم دارد که شاید کمتر از آن شنیده باشید. طبق نظریه غالب، ماه کمی پس از شکل‌گیری منظومه شمسی در حدود 4.5 میلیارد سال پیش با برخورد سنگی به اندازه سیاره مریخ به زمین به وجود آمد و به تنها قمر سیاره ما تبدیل شد.
1. ماه نیمه تاریک ندارد!
یکی از جالب ترین ویژگی های کره ماه این است که ما همیشه تنها یک طرف از صورت آن را مشاهده می‌کنیم. در حالی که ماه و زمین هر دو به دور خود و خورشید می‌چرخند، چنین اتفاقی بسیار جالب توجه است.
مدت‌ها پیش، اثر گرانشی زمین باعث شد تا ماه آهسته‌تر به حول محور خودش بچرخد و این امر تا جایی پیش رفت که با چرخش ماه به دور خورشید، تطابق و هماهنگی پیدا کرد و به نوعی تثبیت شد. البته این ویژگی تنها به کره ماه محدود نمی‌شود و بسیاری از قمرهای سیاره‌های دیگر نیز رفتار مشابهی را از خود بروز می‌دهند.
هنگامی که ماه به دور زمین می‌چرخد، مدت زمانی را بین زمین و خورشید می‌گذراند و نیمه‌ای از قسمت روشن ماه رو در روی ساکنان کره زمین قرار می‌گیرد. در حقیقت برخلاف باور عمومی بین مردم، ماه نیمه تاریک ندارد بلکه نیمه‌ای دارد که ما هرگز آن را نمی‌بینیم.
2. ماه در آینده خواهردار می‌شود
در حال حاضر ماه، تنها قمر کره زمین است اما احتمالا تا ابد این طور باقی نمی‌ماند. دانشمندان و ستاره‌شناسان در سال 1999 میلادی متوجه شدند که یک شهاب سنگ به عرض 5 کیلومتر در حال حرکت به سمت مدار زمین است و این احتمال وجود دارد که توسط اثر گرانشی سیاره ما، در مدار زمین گرفتار شود.
پیش‌بینی می‌شود این شهاب سنگ که نام کرویتن (Cruithne) بر روی آن گذاشته شده، تا 770 سال دیگر در یک مدار نعل اسبی حول زمین قرار بگیرد و برای 5 هزار سال در این مدار باقی بماند و به خواهر ماه و دومین قمر کره زمین تبدیل شود.
3. چاله های موجود در سطح ماه
سطح کره ماه پر از چاله‌هایی است که بر اثر برخوردهای شدید اجرام آسمانی در بین 4.1 تا 3.8 میلیارد سال پیش ایجاد شده و زخم‌های حاصل از این برخوردها اکنون به صورت چاله‌های متعدد در سطح این کره مشاهده می‌شود. این چاله‌ها به دو دلیل در طول این مدت دچار فرسایش زیادی نشده است.
اول این که کره ماه از نظر زمین‌شناسی فعال نیست و زلزله‌ها، آتشفشان‌ها و تشکیل کوه‌ها بر روی این کره به اندازه زمین باعث تخریب سطح آن نمی‌شود.
علت دوم این است که کره ماه فاقد جو بوده و باد و بارانی در آن شکل نمی‌گیرد. به همین دلیل، چاله های موجود در سطح ماه در طول سالیان دراز، تغییر چندانی نکرده است.
4. ماه گرد نیست!
بر خلاف باور عمومی بین مردم، ماه گرد یا کروی نیست بلکه به شکل یک تخم مرغ است. از عجیب‌ترین ویژگی های کره ماه می‌توان به این موضوع اشاره کرد که هسته ماه دقیقا در مرکز هندسی آن قرار نداشته و حدود دو کیلومتر با مرکز هندسی این کره فاصله دارد.
دانشمندان معتقدند که به احتمال زیاد هسته ماه، داغ و به شکل مذاب است یعنی دقیقا مانند هسته زمین. با این حال، اطلاعات به دست آمده از کاوشگر ناسا در سال 1999 نشان داد که هسته ماه، 2 تا 4 درصد از جرم آن را تشکیل می‌دهد؛ این در حالی‌ست که هسته زمین، 30 درصد از جرم آن را اشغال کرده است.
5. آیا ماه یک سیاره است؟
کره ماه از سیاره پلوتو بزرگ‌تر بوده و قطر آن حدود یک چهارم زمین است. دانشمندان بر این باورند که ماه بیشتر به یک سیاره شبیه است و به همین دلیل زمین و ماه را همراه با هم به عنوان یک سیاره در نظر می‌گیرند.
به این حالت، «دو سیاره» گفته می‌شود. سیاره پلوتو و قمرش یعنی کارن (Charon) نیز مانند زمین و ماه، یک «دو سیاره» است.
6. اثر ماه در جزر و مد زمین
ماه به همراه خورشید، تاثیر بسیاری در جزر و مد زمین دارد. گرانش ماه، اقیانو‌س‌های زمین را به سمت خود می‌کشاند. اوج مد دریا در زمانی رخ می‌دهد که اقیانوس همزمان با چرخش زیرین زمین در راستای ماه قرار می‌گیرد.
اوج دیگر مد دریا در قرینه این اتفاق در طرف دیگر زمین رخ می‌دهد؛ چوت ماه بیشتر از این که آب را به سمت خود بکشد، زمین را می‌کشد و به همین دلیل مد اتفاق می‌افتد.
جزر و مدهای قوی در زمان شکل‌گیری ماه جدید و ماه کامل رخ می‌دهند؛ چرا که خورشید، زمین و ماه در یک راستا قرار می‌گیرند و وقتی ماه در نزدیک ترین فاصله به زمین قرار داشته باشد، قوی‌ترین جزر و مد شکل می‌گیرد.
خفیف‌ترین و جزئی‌ترین جزر و مدها نیز در یک چهارم ابتدای و انتهایی هر ماه اتفاق می‌افتد. این کشش‌ها یک دلیل جالب دیگر نیز دارند؛ هر سال مقداری از انرژی چرخشی کره زمین به وسیله ماه دزدیده می‌شود و این امر باعث کندتر شدن چرخش زمین به میزان 1.5 میلی‌ثانیه در هر قرن خواهد شد.
7. ماه از زمین دور می‌شود
یکی دیگر از ویژگی های کره ماه ، دور شدن آن از زمین است. هر ساله کره ماه مقداری از انرژی چرخشی زمین را گرفته و از آن برای بزرگ‌تر کردن مدار خود استفاده می‌کند. به همین دلیل، قمر کره زمین هر سال به میزان حدود 3.8 سانتیمتر از سیاره ما دورتر می‌شود.
محققان بر این باورند که ماه در زمان شکل‌گیری‌اش حدود 22 هزار و 530 کیلومتر از زمین فاصله داشت اما این فاصله اکنون به حدود 385 هزار کیلومتر رسیده است.
بیشتر بخوانید:
با ۹ تفاوت اصلی ستاره و سیاره آشنا شوید
حقایقی در مورد سیاره زحل
واقعیت های جالب در مورد سیاره مشتری
