جشن آب پاشونک یا اول تابستانی چه روزی است ؟
در آغاز تابستان خورشید از بالاترین جایگاه در افق شمال خاوری طلوع و در بالاترین جایگاه خود در افق شمال باختری غروب می‌کند . حرکت خورشید در آسمان در این زمان به بالاترین خط سیر خود می‌رسد و درنتیجه بلندترین و کوتاه‌ترین شب سال به وجود می‌آید. در این روز و در لحظه ظهر خورشیدی، زاویه میان خورشید و افق جنوبی بیشتر از هرروز دیگر است و آفتاب در این روزبه کمال و اوج سالیانه خود دست می‌یابد.
این هنگام برای مردمان باستان که دل‌بستگی فراوانی به پدیده‌های کیهانی داشته و چنین پدیده‌هایی را در زندگی روزمره، آیین‌ها و باور داشت‌های خود دخالت می‌داده‌اند؛ اهمیت بسیاری داشته است و آیین‌ها و جشن‌های پرشماری را در این هنگام برپا می‌داشته‌اند. برخی از بازماندهای آیین‌های آغاز تابستان که ظاهراً بسیار فراوان بوده‌اند، عبارت است از جشن‌های «آب پاشونک» یا «اول تووستونی (تابستانی)» که در اول تیر ماه در فراهان، اراک، محلات و بسیاری از نواحی دیگر ایران همراه با گردهمایی و مراسم آب‌پاشی در صحرا برگزار می‌شود.
علت پیدایش جشن آب پاشونک در آغاز تابستان
فرضیه های زیادی در خصوص علت به وجود آمدن جشن آب پاشونک وجود دارد:
اولین فرضیه: زمانی در ایران 7 سال باران نیامد و فیروز پسر یزد گرد اول شاه ایران نگرانی قحطی و مرگ و میر بود در آن زمان هیچ کس از قحطی نمرد و بعد از اولین بارندگی مردم بسیار خوشحال شدند و به نشانه تشکر از اینکه در قحطی تلفات نداشته اند خدا را شکر کردند و به روی هم آب پاشیدند.
دومین فرضیه: همچنین می گویند در روز اول تابستان زمانی که یکی از پادشاهان ایرانی (قبل از اسلام) از جنگ برمی گشت و از این پیروزی خوشحال بود به قنات زلف آباد می رسد هنگامی که در کنار آب دست و رویش را می شوید تا لحظه ای استراحت نماید حوریه (بانوی زیبایی) در ذهنش مجسم می شود که مشتی آب رویش پاشید، شاه بسیار خوشحال می شود و او هم آب به سر وصورت همراهان می پاشد و شادی را به صورت آب پاشونک انجام می دهند.
اما از سوی دیگر لازمه تشخیص هنگام فرا رسیدن آغاز تابستان و انقلاب تابستانی در دوران باستان، شاخصی برای اندازه‌گیری آن است. این شاخص‌ها، همانا تقویم‌هایی آفتابی است … و یکی از آنها تقویم‌های آفتابیِ چارتاقی مانند، و به ویژه چهارتاقی نیاسر در غرب کاشان است. ابوریحان بیرونی در مبحث مربوط به جشن تیرگان از چنین رسمی یاد می کند. او پس از روایت داستانی از کیخسرو به رسم آب بازی در کنار دریای مازندران اشاره می کند:
چون کیخسرو از جنگ با افراسیاب برگشت در این روز به ناحیه ساوه عبور نمود و به کوهی که به ساوه مشرف است بالا رفت و تنها خود او بدون هیچ یک از لشگریان به چشمه ای وارد شد و فرشته را دید و فی الفور مدهوش شد. ولی این کار با رسیدن بیژن پسر گودرز مصادف شد و قدری از آب چشمه بر روی کیخسرو ریخت و او را به سنگی تکیه داد و گفت ای پادشاه ماندیش و قریه لعین را در آنجا ساخته و نام آن را ماندیش گذاردند و کم کم تخفیف یافت و اندیش شد و رسم اغتسال و شست و شوی به این آب و دیگر آبهای عیون باقی و پایدار ماند از راه تبرک و اهل آمل در این روز به دریای خزر می روند و همه روز را آب بازی می کنند.
باید توجه داشت که شخصیت کیخسرو در افسانه های ما شباهت عجیبی به کوروش بزرگ دارد، برای دانش بیشتر بنگرید به کوروش کبیر در شاهنامه فردوسی:
مطمئنا این روایت ها بی ارتباط با مراسم آب پاشونک نیست. شاید بتوان گفت آب پاشونک یکی از آیین های گرامی داشت جشن تیرگان هم بوده است. این احتمال وجود دارد که این جشن ها در میان برخی از اقوام به طور جدا برگزار می شده است و در میان برخی دیگر آب پاشونک یکی از آیین های تیرگان بوده است. همچنین بعید نیست که گذر ایام باعث ایجاد آمیختگی در روایت های مربوط به تیرگان و آب پاشونک شده باشد. در هفتم مرداد ماه سال ١٣٩٠ چنین مراسمی در پارک آب و آتش تهران برگزار شد که با مخالفت شدید حکومتی همراه بود.
جشن ها و آیین های آغاز تابستان
جشن ناشناخته و فراموش شده‌ای به نام «جشن نیلوفر» در ششم تیرماه وجود دارد، که ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه از آن یاد کرده و ممکن است با شکوفا شدن گل‌های نیلوفر در آغاز تابستان در پیوند باشد. همچنین، جشن «عیدماه» در میان مردمان سوادکوه و برخی از دیگر نواحی کوهستانی طبرستان و مازندران در بیست و نهم خردادماه که با آتش‌افروزی بر بلندی‌ها و سرود و شادی برگزار می‌شود. همچنین، آیین «گوجه عروس» یا «گل عروس» در خراسان و غرب افغانستان و اهدای میوه‌های نورسیده، آرد و نبات به نوعروسان از دیگر آئین ها و جشن های آغاز تابستان بوده است.
لازم به توضیح است که تشخیص هنگام فرا رسیدن آغاز تابستان و انقلاب تابستانی در دوران باستان، نیازمند شاخصی برای اندازه‌گیری آن است. این شاخص‌ها، همانا سازه‌های خورشیدی/ تقویم‌هایی آفتابی است که آثار این نمونه محاسبه زمان (چارتاقی) امروزه در نیاسر کاشان قابل مشاهده است.
تصاویری از جشن آب پاشونک
بیشتر بخوانید:
جشن دیگان چه روزیست و علت نام گذاری آن چه بود ؟
جشن فروردینگان در تقویم ایران چه روزی است ؟
تاریخ دقیق جشن امردادگان در تقویم ایران چه روزی است ؟
۶ خرداد روز جشن خردادگان بر ایرانیان گرامی باد