برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که بیشتر با نام «توافق هسته‌ای ایران» شناخته می‌شود، توافقی است در سال ۲۰۱۵ بین ایران و چند قدرت جهانی برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران در ازای رفع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران. این توافق توسط دولت دموکرات و رئیس جمهور ایالات متحده، باراک اوباما، مذاکره شد اما توسط جمهوری خواهان به عنوان توافقی بیش از حد مصالحه‌پذیر رد شد و دونالد ترامپ در مقام رئیس جمهور آمریکا در سال ۲۰۱۸ ایالات متحده آمریکا را از توافق برجام خارج کرد و تحریم‌ها را علیه ایران دوباره اعمال کرد. در سال ۲۰۱۹ ایران شروع به نادیده گرفتن تعهدات خود در برجام کرد. در این مطلب نگاهی جامع خواهیم داشت به یکی از پرچالش‌ترین مسائل ایران؛ برجام!
برجام
حسن روحانی: ریاست جمهوری و توافق هسته‌ای
از زمان تولید اولین بمب اتمی در سال ۱۹۴۵، گسترش تسلیحات هسته‌ای یک نگرانی جهانی بوده است و از سال ۱۹۶۸، معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) توسعه تسلیحات هسته‌ای توسط کشورهای غیرهسته‌ای را ممنوع کرده است و به جز چهار کشور، تمامی کشورها این پیمان را امضا کردند (هند، رژیم صهیونیستی و پاکستان هرگز این معاهده را امضا نکردند؛ کره شمالی نیز یکی از امضاکنندگان این پیمان بود اما در سال ۲۰۰۳ از آن خارج شد). ایران نیز یکی از امضاکنندگان این معاهده است، اما در سال ۲۰۰۲ پس از ساخت مخفیانه یک تاسیسات غنی سازی اورانیوم و یک راکتور آب سنگین، مظنون به ساخت سلاح هسته‌ای شد و در آغاز سال ۲۰۰۶، ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد تحریم‌هایی را علیه ایران به دنبال فعالیت‌های مشکوک دیگر و آزمایش موشک‌های بالستیک میان‌برد و دوربرد اعمال کردند.
حسن روحانی، رئیس جمهور ایران در سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶، به دنبال بهبود روابط با غرب بود و در مجمع عمومی سازمان ملل بیان داشت که ایران آماده سازش بر سر برنامه هسته‌ای کشورش است که این پیام در نهایت منجر به تماس تلفنی با رئیس جمهور ایالات متحده شد. باراک اوباما، اولین گفتگوی مستقیم بین رهبران دو کشور ایران و آمریکا از زمان انقلاب ایران در سال ۱۹۷۹ را انجام داد. مذاکرات به رهبری جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، طی دو سال آینده انجام شد.
چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا و آلمان در کنار ایالت متحده آمریکا (معروف به گروه ۱+۵) مذاکرات هسته‌ای را با ایران انجام دادند و در بهار سال ۱۳۹۴، هر دو طرف با چارچوبی موافقت کردند که برخی از جنبه‌های توافق نهایی را مشخص می‌کرد. در روز ۲۳ تیر سال ۱۳۹۴ شمسی (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) گروه ۱+۵، اتحادیه اروپا و ایران به یک برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) دست یافتند تا اطمینان حاصل شود که برنامه هسته‌ای ایران منحصرا صلح‌آمیز خواهد بود و این برنامه در ۲۶ مهر سال ۱۳۹۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۱۵) اجرایی شد و طرفین آماده‌سازی تمهیدات لازم برای اجرای تعهدات برجامی خود را آغاز کردند.
بر اساس این چارچوب، در ازای کاهش تحریم‌ها، ایران ۹۸ درصد اورانیوم بسیار غنی‌شده خود را باید کنار می‌گذاشت و غنی‌سازی اورانیوم و تحقیقات هسته‌ای‌اش محدود و نظارت می‌شد. در ازای این محدودیت برنامه هسته‌ای، برجام محدودیت‌های برنامه موشک‌های بالستیک و سایر تسلیحات متعارف ایران را مستثنی کرد، هرچند که ایالات متحده ملزم به لغو تحریم‌های خود در سایر جنبه‌های ذکر شده در برجام نبود.
مقامات آمریکایی استدلال کردند که این توافق می‌تواند به بهبود روابط بین ایران و غرب کمک کند. در ایران نیز، حسن روحانی پیش‌بینی کرد: «اگر این توافق به درستی اجرا شود، می‌توانیم به تدریج بی‌اعتمادی را از بین ببریم». اما در کنگره ایالات متحده، جمهوری خواهان بلافاصله با این توافق مخالفت کردند و آن را مماشات خواندند. اکثر کارشناسان بر این عقیده بودند که مفاد برجام، توانایی ایران برای تولید سلاح هسته‌ای را حداقل یک دهه به تعویق می‌اندازد. اما این برجام نقاط فراری نیز به نام غروب برجام داشت! به عنوان مثال، برخی از محدودیت‌ها در مورد آزمایش سانتریفیوژهای پیشرفته پس از ۸ سال و نیم برداشته می‌شد و محدودیت‌های موجود در ذخایر اورانیوم غنی شده ایران و سطح غنی سازی پس از ۱۵ سال منقضی می‌شدند.
دونالد ترامپ: ریاست جمهوری و لغو برجام!
ترامپ دوشاخه را کشید!!!
«مفاد غروب این قرارداد کاملا غیرقابل قبول است. اگر اجازه می‌دادم این توافق پابرجا بماند، به زودی یک مسابقه تسلیحات هسته‌ای در خاورمیانه رخ می‌داد. همه می‌خواهند تا زمانی که ایران سلاح‌های خود را داشته باشد، آماده باشد.»
در جریان انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۱۶، دونالد ترامپ، نامزد جمهوری خواه ریاست جمهوری آمریکا قول داد که از توافق هسته‌ای ایران خارج شود. دستیاران و مشاوران ترامپ ابتدا او را متقاعد کردند که این توافق را لغو نکند. اما در دومین سال ریاست جمهوری خود، در سال ۲۰۱۸، او خروج ایالات متحده از توافق را اعلام کرد و گفت: «این یک توافق یک طرفه وحشتناک بود که هرگز و هرگز نباید انجام می‌شد». او استدلال کرد که اعمال فشار حداکثری ایران را مجبور می‌کند تا توافقی را بیشتر به میل او انجام دهد.
بیشتر بخوانید: آپارتاید یعنی چه؟ | همه چیز درباره آپارتاید و مفهوم آن
ایران غنی‌سازی را افزایش داد!
علیرغم تلاش‌های جامعه بین‌المللی برای کاهش تأثیر تحریم‌های آمریکا علیه ایران، تا زمانی که ایران به این معاهده پایبند بود، دامنه گسترده تحریم‌های آمریکا توانست اقتصاد ایران را ویران کند. در پاسخ، روحانی در ماه می ۲۰۱۹ اعلام کرد که ایران به تدریج از تعهدات خود عقب نشینی خواهد کرد، اما وی همچنین قول داد در ازای کاهش تحریم‌ها، این اقدامات را لغو کند. در اوایل ژوئیه، ایران محدودیت‌های موجود در ذخایر اورانیوم غنی‌شده و همچنین سطح غنی‌سازی خود را نقض کرده بود و با آغاز سال ۲۰۲۱، ذخایر اورانیوم غنی‌شده بیش از ۱۲ برابر سطح مجاز برجام بود و غنی‌سازی آن به خلوص ۲۰ درصد (در برابر سقف ۳.۶۷ درصدی برجام) رسیده بود و تا اوایل سال ۲۰۲۳ به اندازه کافی غنی شده بود. تا اوایل سال ۲۰۲۴ ایران مواد کافی برای تولید سه سلاح هسته‌ای داشت.
ابراهیم رییسی و خروج از برجام
جو بایدن (معاون باراک اوباما) پس از انتخاب خود به سمت رئیس جمهور، در آوریل ۲۰۲۱ برای بازگشت به توافق هسته‌ای با ایران وارد مذاکره شد. اگرچه شهید جمهور، ابراهیم رییسی، با ایالات متحده برای دستیابی به یک توافق جدید تعامل داشت، اما تقویت روابط ایران با همسایگان خود و چین را در اولویت قرار داد. با توجه به عدم پایبندی ایران به تعهدات خود در چارچوب برجام، در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ (روز انتقال توافق)، شورا تصمیم گرفت به اقدامات محدودکننده خود علیه ایران ادامه دهد.
آینده‌ی برجام
روزنامه آمریکایی «هیل» در گزارش خود با اشاره به اینکه خروج دونالد ترامپ از برجام، یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات تاریخ واشینگتن بوده است، نوشت که با انتخاب مسعود پزشکیان به عنوان رئیس جمهور جدید ایران، آمریکا فرصت جدیدی برای جبران اشتباهش دارد و با توجه به اینکه دستاوردهای دولت بایدن در خاورمیانه، نسبت به سایر مناطق کمتر است، هدر دادن فرصت بازگشت به برجام به منظور گسترش امنیت و تنش‌زدایی، عقلانی نخواهد بود.
مسعود پزشکیان و برنامه‌اش برای تعین فرجام برجام
پزشکیان در تماسی تلفنی با فومیو کیشیدا، نخست‌وزیر ژاپن، به سخنان نخست‌وزیر ژاپن درباره برجام اشاره کرد و اظهار داشت: این آمریکا بود که ابتدا از برجام خارج شد و سپس شدیدترین تحریم‌ها را علیه ملت ایران اعمال کرد، بااین‌حال جمهوری اسلامی ایران همواره آماده هر گونه گفت‌وگو در این زمینه با ملاحظه همه جوانب جهت احقاق حقوق ملت ایران بوده و هست.
شروط ایران برای احیای برجام
رهبر معظم انقلاب در ۱۹ بهمن ۹۹ درباره احیای برجام فرمودند:
«آن طرفی که حق دارد برای ادامه‌ی کار برجام شرط معیّن کند ایران است. علّت هم این است که ایران از اوّل به تمام تعهّدات برجامی خود عمل کرد، جمهوری اسلامی به تمامی تعهّدات برجامی عمل کرد؛ آنها نقض کردند. ما حق داریم برای ادامه‌ی برجام شرط بگذاریم و این شرط را هم گذاشتیم و گفتیم و هیچکس هم از آن عدول نخواهد کرد و آن این است که اگر می‌خواهند ایران به تعهّدات برجامی -که چند تعهّد آن را لغو کرده- برگردد، باید آمریکا تحریم‌ها را کلّاً لغو بکند؛ آن هم نه به زبان و روی کاغذ که بگوید لغو کردیم؛ نه، باید در عمل تحریم‌ها را لغو کنند و ما راستی‌آزمایی کنیم و احساس کنیم که درست تحریم‌ها لغو شده، آن وقت ما هم به این تعهّدات برجامی برمی‌گردیم؛ این سیاست قطعی جمهوری اسلامی است و مورد اتّفاق مسئولان کشور هم هست و از این سیاست بر نخواهیم گشت.»
لطفا نظرات و پیشنهادات خود را درباره برجام در انتهای همین مطلب با ما و کاربران محترم سایت ستاره به اشتراک بگذارید.