ازدواج مسیار چیست ؟ برسی احکام ازدواج مسیار در اهل سنت

ازدواج مسیار چیست ؟

ازدواج مسیار ازدواجی است که در سال‌های اخیر میان اهل سنت به ویژه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس و خاورمیانه شایع شده است. علما و حقوقدانان اهل سنت به بحث و بررسی درباره این ازدواج پرداخته و از زوایای مختلف آن را تجزیه و تحلیل نموده‌اند و عده‌ای قائل به جواز و مشروعیت آن شده و گروهی آن را نامشروع دانسته‌اند.

این نوشتار به معرفی ازدواج مسیار، تفاوت آن با ازدواج‌های دیگر، مشروعیت و جایگاه این ازدواج در بین اهل سنت و دیدگاه فقهای شیعه درباره آن، پرداخته است. در ابتدا لازم است ویژگی های ازدواج صحیح از دیدگاه اهل سنت به طور اجمالی بیان شود و سپس ازدواج مسیار بر آن تطبیق گردد.

ازدواج مسیار نوعی ازدواج در فقه اسلامی اهل سنت است که در آن زن و شوهر با قراردادن شروطی در عقد نکاح از برخی حقوق و تکالیف خود مانند نفقه، زندگی مشترک، تعیین مسکن توسط شوهر و حق قسم (حق مساوی در هم‌بستری در هنگام چندزنی) صرفِ نظر می‌کنند.

نکاح مسیار با انتقاداتی نیز روبروست. منتقدان این ازدواج را غیراخلاقی و نوعی کلاه شرعی برای لذت‌جویی جنسی می‌دانند. این مسئله در سال‌های اخیر مورد بحث فقها و حقوق‌دانان اهل سنت قرار گرفته‌است. برخی فقها آن را حرام اعلام کرده‌اند و معتقدند شرط‌ هایی مثل عدم پرداخت نفقه و حق مبیت (به معنی شب گذراندن) خلاف مقتضای ذات عقد ازدواج است. برخی دیگر هر چند معتقدند این ازدواج تمام شرایط یک ازدواج صحیح را دارد و منعی در آن نیست اما آن را مناسب ندانسته و به کراهت آن حکم داده‌اند.

ویژگی ازدواج صحیح از دیدگاه اهل سنت

از دیدگاه اهل سنت ازدواج دارای ارکان، شرایط و مقاصد ذیل است:

ارکان ازدواج

ارکان ازدواج عبارت است از :

1. وجود زوجین (زن و مرد)
2. انشاء صیغه (ایجاب و قبول) اعم از تلفظ کردن، نوشتن با لفظ یا کتابت یا اشاره در مورد افراد کر و لال

شرایط ازدواج

شرایط ازدواج، چند دسته هستند برخی شرط صحت، برخی شرط نفوذ و برخی شرط لزوم ازدواج شمرده می‌شوند.

شرایط صحت

1. زن بر مرد حرام نباشد؛ خواه حرام موقتی مانند خواهر زن یا تحریمی که در آن شبهه است، مانند طلاق سوم مادامی که زن در عده است یا در نوعی از ازدواج که بین فقها اختلاف است، مانند ازدواج متعه
2. صیغه ایجاب و قبول زمان‌دار نباشد
3. حضور دو شاهد عادل
4. تعیین زوجین به اسم یا صفت یا به اشاره و رضایت و اختیار متعاقدین و عدم احرام به حج یا عمره
5. حضور ولیّ به نظر جمهور اهل سنت به غیر از حنفیه
6. وجود مهر و عدم بیماری خطرناک و عدم تبانی زوج با شهود مبنی بر کتمان ازدواج به نظر مالکیه

شرایط نفوذ

شرایط نفوذ انشاء عقد همان شرایط عام تکلیف است که عبارتند از:« بلوغ؛ عقل و حریت. مالکیه در صورتی که ازدواج توسط زوج صورت گیرد رشد را نیز شرط نفوذ دانسته‌اند، اما شافعیه و حنابله رشد را شرط صحت می‌دانند.»

شرایط لزوم

شرایط لزوم ازدواج مسیار شامل:

• تزویج محجورین توسط ولیّ
• هم دین بودن و عدم عیب «جب» و «عنن» می‌باشد

مقاصد ازدواج

اهداف و مقاصد شریعت از تجویز عقد ازدواج مطابق آیه «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة ان فی ذلک لآیات لقوم یتفکرون» (سوره روم، آیه شریفه 20) عبارتست از:

تحقق پاکدامنی و عفت، استقرار، سکون نفس بر اساس مودت و رحمت، تعاون و سازگاری و اطمینان زوجین به یکدیگر، تولید نسل صالح برای بقای نوع انسان، قصد دوام و همیشگی بودن ازدواج.

تعریف لغوی ازدواج مسیار

درباره ریشه لغوی واژه مسیار دو نظریه مطرح است. برخی معتقدند: «مسیار ریشه لغوی ندارد. بلکه کلمه عامیانه‌ای است که در سرزمین نجد در عربستان سعودی به معنای دیدار روزانه (الزیارة النهاریة) به کار می‌رود.

وجه تسمیه این نوع ازدواج آن است که شوهر غالباً در دیدارهای روزانه به دیدن زوجه می آید، شبیه دیدار از همسایه‌ها».

همچنین در تعریف دیگری آمده مسیار از سیر، حرکت و عبور گرفته شده و اصطلاح عامیانه‌ای است برای موردی که مرد در یکی از شهرهای مسیر گردش و ترددش برای تجارت یا کسب علم با خانمی ازدواج می‌کند که در زمان تحصیل یا تجارت نزد زوجه باشد.

این دیدگاه را شیخ یوسف قرضاوی پذیرفته و می‌نویسد: «مسیار کلمه‌ای است که در خلیج رواج یافته و شاید به معنای مرور به زوجه یا سیر به وی می‌باشد و ازدواجی است که در آن زندگی دائمی و مبیت نیست»

برخی دیگر معتقدند: «مسیار صیغه مبالغه از سیر است. »

سیر در لغت راه رفتن در زمین است. «سار القوم یسیرون سیراً او مسیراً». زمانی که سیر امتداد و ادامه یابد در جهتی که متوجه آن هستند.

همچنین عرب می گوید: «سارالکلام او المثل» یعنی زمانی که کلام شایع و پرا کنده شود و «المثل الساری» یعنی مثالی که بین مردم شایع و رایج شده است. از دیدگاه ایشان، به وسیله مسیار مردی که کثیرالسیر است، توصیف می‌شود. مانند: «رجل مسیار و سیار».

دلیل این که مسیار برای نوعی ازدواج قرار داده شده، این است: «در آن التزامی به حقوق زوجیت وجود ندارد و مرد در این ازدواج حالت مرد سیّای را دارد که خود را ملتزم به حقوقی که ازدواج مقتضی آن است مانند نفقه و مبیت نمی‌داند»

برخی نیز نوشته‌اند: «مسیار کلمه‌ای عربی است که به لهجه اهل بادیه باز می‌گردد و منظور از آن سیر به سوی زوجه و خوشحال نمودن وی می‌باشد»

تعریف اصطلاحی ازدواج مسیار

مسیار از موضوعات جدید بوده و در کتاب‌های فقهی قدیمی چنین اصطلاحی وجود ندارد، اما فقها و حقوقدانان معاصر آن را این گونه تعریف نموده‌اند:

«ازدواجی است که در آن مرد و زن عقد شرعی با تمام ارکان و شرایط می‌بندند و فقط زن از سکونت و نفقه صرف نظر می‌کند»

وهبة الزحیلی می‌نویسد: «مسیار ازدواجی است که با ایجاب و قبول، شهادت شهود و حضور ولیّ، بین مرد و زن منعقد می‌شود؛ بنابراین زن از حقوق مادی مثل مسکن، نفقه و فرزندانی که به دنیا می‌آورد و برخی حقوق معنوی مانند: حق قسم و همخوابگی صرف نظر می‌کند. در این ازدواج زن قبول می‌کند که مرد فقط گاهی به او سر بزند. این عقد طبق توافق طرفین هم می‌تواند علنی و رسمی باشد که برای آن سند صادر شود و هم مخفی و سرّی. طرفین می‌توانند توافق ‌کنند، در این ازدواج نسب و ارث حفظ می‌شود. اما زن در خروج از منزل آزاد است، چون شرط نفقه وجود ندارد، زیرا اطاعت زن در صورتی واجب است که شوهر نفقه بپردازد و اگر نفقه نباشد اطاعت واجب نیست.»

برخی به همین تعریف اضافه نموده‌اند: «غالباً ازدواج مسیار ازدواج دوم یا سوم است و نوعی از تعدد زوجات محسوب می‌شود.»

شیخ عبدالله بن منیع عضو هیئت کبار العلمای سعودی و قاضی مکه می‌نویسد: «مسیار ازدواجی است که همه ارکان و شرایط ازدواج در آن وجود دارد. این ازدواج با ایجاب و قبول و با شرایط معروف یعنی رضایت طرفین، ولایت، شهادت و کفائت صورت می‌گیرد و در آن مهریه مورد توافق وجود دارد و برای صحت آن باید موانع ازدواج وجود نداشته باشد. بعد از انعقاد عقد تمامی حقوق مترتب بر عقد زوجیت از جهت نسل، ارث، عده، طلاق و مباح بودن رابطة نزدیکی، سکونت و نفقه ثابت می‌شود؛ اما زوجین توافق می‌کنند که زوجه حق نفقه و مبیت (همخوابگی) ندارد و شوهر اختیار دارد هر وقت بخواهد به دیدار همسر خود بیاید.»

همچنین در معرفی ازدواج مسیار آورده‌اند: «زنانی که مشکل مادی، مسکن و نفقه ندارند؛ ولی به دلیل بیوه بودن کسی با آنان ازدواج نمی‌کند، این زنان از حق نفقه، مسکن و مبیت صرف نظر می‌کنند و شوهر مختار است هر وقت میسر شد با وی ملاقات کند و این ازدواج تمام شرایط و ارکان عقد نکاح شرعی از قبیل گواه، تعیین مهر و ثبوت نسب را دارد. در این ازدواج زوجین توافق می‌کنند که زن در خانه والدین خود بماند و تقاضای مسکن، نفقه و حق قسم از شوهر ننماید. غالباً این ازدواج از جانب مردی است که فقیر بوده یا ازدواج مجدد سبب مشکلات با همسر اول می‌شود. این عقد علناً با حضور گواهان با رضایت کامل زوجین و حضور ولیّ زن و کلماتی که بر دوام نکاح دلالت دارد انجام می‌شود. »

برخی از فقهای شیعه ازدواج مسیار را چنین تعریف می‌نماید: « ازدواج مسیار به حسب ظاهر ازدواج دائم با همه شرایط است، اما در آن حق نفقه، قسم و ارث نیست، یعنی شرط عدم مطالبه شده است و شرط عدم استحقاق زن نیست. »

تاریخچه ازدواج مسیار

برخی «ازدواج مسیار را پدیده‌ای جدید دانسته‌اند که ابتدا در منطقه تمیم عربستان سعودی ظهور پیدا کرد و سپس در سایر مناطق و کشورها گسترش یافت و کسی که فکر اولیه این ازدواج را مطرح نمود فهد الغنیم بوده است»

اما عده‌ای دیگر روش ازدواج مسیار را دارای سابقه تاریخی دانسته و در این زمینه به برخی از متون فقهی استناد نموده‌اند.

از جمله ابن قدامه در مغنی آورده: « مردی که در ازدواج با زنی شرط نماید در هر هفته یک شب نزد وی باشد یا در ازدواج دیگری شرط کند که در هر ماه 5 یا 10 درهم به زوجه نفقه بدهد یا شرط نماید روزهای مشخصی از ماه به ملاقات وی رود».

در مقام مقایسه با مسیار برخی اظهار می‌دارند: «فرقی بین آن چه ابن قدامه آورده و آن چه در حال حاضر به نام عقد مسیار وجود دارد، نیست مگر در اسم، که نام عقد مسیار جدید است.»

مورد دیگری که به آن استناد شده، ازدواج نهاریات و لیلیات است (یعنی ازدواج روزانه یا شبانه) فقهای قدیمی نوعی ازدواج به نام نهاریات و لیلیات ذکر کرده‌اند، بدین صورت :« مرد با زنی ازدواج می‌کند که شب در خارج از منزل کار می‌کند و روز نزد شوهر می‌رود یا روز کار می‌کند و شب به منزل نزد شوهر می‌رود » .

علما درباره حکم ازدواج نهاریات و لیلیات و نیز در مورد استحقاق نفقه برای زوجه بر فرض صحت این ازدواج اختلاف نظر دارند.

برخی برای بطلان این نوع ازدواج دلایلی را مطرح نموده‌اند:

1. این نوع ازدواج در سرزمین‌های اسلامی در زمان پیامبر (ص)» و خلفا رایج نبوده، لذا این ازدواج شرعی نمی‌باشد.
2. این نوع ازدواج از جهتی مخالف مقتضای عقد است و از جهتی موجب خلل در مقدار مهر و کم یا زیاد بودن آن می‌شود، همچنین آن را به ازدواج متعه نزدیک می‌‌سازد (قرافی، 1994 م: ج4، ص404). برخی از علما نیز آن را مباح دانسته فقط در لزوم نفقه آن اختلاف نموده‌اند.

بعضی نیز تفاوت مسیار با لیلیات و نهاریات را چنین بیان نموده‌اند: «در ازدواج لیلیات یا نهاریات زن در منزل شوهر حضور دارد و منزلی غیر از منزل زوج ندارد، مشکل آنها این است که برای کار در شب یا روز باید از منزل خارج شوند، ولی در ازدواج مسیار زن در منزل شوهر مأوی ندارد و زوج به زن نفقه نمی‌دهد و شوهر هر وقت خواست به نزد زن می‌رود؛ بنابراین زن در ازدواج مسیار از حقوق کمتری نسبت به ازدواج لیلیات و نهاریات برخوردار است. »

دلایل استقبال از ازدواج مسیار

عوامل زیادی در انتشار ازدواج مسیار نقش دارد. در یک نظرسنجی که مجله «الاسرة» عربستان سعودی انجام داده و در آن 363 دختر شرکت داشتند؛ این نتایج به دست آمد: «9/52 درصد، رغبت مردان به غیردائم، 62/46 درصد، بدون شوهر بودن زن یا طلاق از شوهر اول یا نیاز به فرزند، 53/24 درصد، عدم رغبت مردان به تحمل مسئولیت یا عدم قدرت آنها بر تحمل مسئولیت، 65/11 درصد، بالا بودن و گرانی مهریه و بالا بودن هزینه‌های ازدواج، 81/9 درصد رغبت مردان در تغییر و تنوع، 29/4 درصد، مخالفت همسر اول با تعدد زوجات، 68/3 درصد، طمع مرد در حقوق زوجه، 84/1 درصد، رغبت دختران در عدم ارتباط کامل، 22/1 درصد، عدم استقرار مرد در یک مکان به سبب اشتغال به کار».

کسانی که به این ازدواج اقدام می‌کنند، اهداف و انگیزه‌های مختلفی دارند. بعضی از این اسباب مربوط به زنان و برخی مربوط به مردان است.

دلایل ازدواج مسیار در مردان

می توان بارزترین اسباب تجویز آن را در مردان اسباب زیر دانست.

1. عدم اشباع مرد نزد همسر اولی به علت سن زیاد او و کاهش رغبت در معاشرت جنسی با شوهر خود.
2. عدم قدرت مرد در تأمین هزینه های سنگین از جمله مهریه، مسکن و … است که امروز سقف مهریه و هزینه مراسم ازدواج بالا رفته است.
3. عدم مستقر دائمی بودن در محل کار.

دلایل ازدواج مسیار در زنان

اما اسباب تجویز آن در زنان عبارتند ا ز:

1. افزایش دختران مسن، بیوه زنان و طلاق بین همسران.
2. حفظ پاکدامنی و داشتن فرزند و میسر نشدن ازدواج دائم.
3. نیاز به ماندن در خانه پدر و مادر برای مراقبت از آنان یا یکی دیگر از نزدیکان.
4. مشغولیت زیاد به فرزندان و اشتغال در خارج از منزل. به علت مشکلات ناشی از نکاح مسیار بعضی از علماء آن را تحریم کرده اند چون گاهی به دلیل عدم استقرار آن و سوءاستفاده بعضی از افراد جامعه (زن یا مرد) از آن تهدیدی علیه کیان خانواده به حساب می آید.

حکم ازدواج مسیار

ازدواج مسیار اگر ارکان و شرایط شرعی خود مانند رضایت زوجین حضور ولی و شاهدین و … را داشته باشد صحیح است و این که زن از بعضی حقوق خود تنازل کند در صحت عقد ازدواج خلل ایجاد نمی کند چون نصوص شرعی در تأیید آن وجود دارند.

الله تعالی در قرآن می فرماید : « وإن امرأة خافت من بعلها نشوزا أو إعراضا فلا جناح علیهما أن یصلحا بینهما صلحا والصلح خیر.»(سوره النساء/ آیه شریفه128)

ترجمه : و اگر زنی، از طغیان و سرکشی یا اعراض شوهرش، بیم داشته باشد، مانعی ندارد با هم صلح کنند (و زن یا مرد، از پاره ای از حقوق خود، بخاطر صلح، صرف نظرنماید) و صلح، بهتر است.

تفاوت ازدواج مسیار با ازدواج موقت

1. در نکاح متعه حضور ولی و شاهدان شرط نیست، اما در ازدواج مسیار مانند ازدواج دائم حضور ولی و شاهدان شرط الزامی است.
2. مردی که نکاح متعه می کند در تعداد زنان در یک زمان محدودیت ندارد. یعنی می تواند تعداد زیادی زن با عقد موقت در یک زمان داشته باشد، اما در ازدواج مسیار هم زمان نمی تواند بیشتر از چهار زن داشته باشد گرچه عقد همه آنها مسیار باشد.
3. در نکاح متعه اگر زن غائب شود مستحق مهریه نیست و مرد می تواند به نسبت غیبتش مهریه را کم کند جز ایامی که زن در حیض است، اما در نکاح مسیار مانند ازدواج دائم (بعد از دخول) در هر حال مستحق کل مهریه است.
4. در هر صورت از سبره الجهنی رضی الله عنه نقل شده که گفت: پیامبرصلی الله علیه و سلم فرمود: ای مردم من در نکاح متعه به شما رخصت دادم اما اکنون خداوند آن را تا روز قیامت تحریم کرد هر کس زنی با نکاح متعه دارد آن را رها کند و از مهریه آن ها کم نکند.
5. حلّی می گوید دختر یا زن بالغ و رشید می تواند عقد ازدواج موقت ببندد و ولی او حق اعتراض ندارد.
6. بدین خاطر نکاح متعه پنهان می ماند و جز زوجین و عاقد آنها هیچ کس حتی ولی زن نیز گاهی از آن اطلاع ندارد چون احساس عیب و عار به همراه دارد.
7. هنگام طلاق یا مرگ شوهر باید عده را بگذارند و در صورت مرگ یکی از زوجین دیگری از او ارث می برد.

تفاوت ازدواج مسیار با ازدواج دائم

ازدواج عرفی همان ازدواج شرعی دائم است؛ با این تفاوت که آن را ثبت نمی‌کنند. بنابراین نقص ازدواج عرفی فقط در ثبت است، اما ماهیت آن همان عقدی است که تمام شروط و ارکان را دارد و آثار شرعی و قانونی بر آن مترتب می‌شود،

مانند: ثبوت حق نفقه و مبیت.

بنابراین تفاوت این دو ازدواج در ثبوت حق نفقه و مبیت در ازدواج عرفی و عدم ثبوت آنها در ازدواج مسیار است. البته این به معنای آن نیست که ازدواج مسیار نمی‌تواند ازدواج عرفی باشد؛ بلکه اگر این ازدواج ثبت نگردد، ازدواج عرفی شناخته می‌شود، مشروط بر این که ارکان و شروط معروف در ازدواج صحیح وجود داشته باشد.

در مقایسه این دو نوع ازدواج به این نکته باید توجه نمود که بنابه نظر عده‌ای از فقها و حقوقدانان مقتضای ذات عقد نکاح، تمتع و رابطه زناشویی است و شرط خلاف این رابطه یا تحدید زوجین باطل است. همچنین ترک زندگی خانوادگی بیش از چهارماه از موجبات درخواست طلاق است.

همچنین شرط اسقاط حق نفقه نیز توسط مرد جایز نیست. حال آن که در این ازدواج زن شخصاً اقدام به هبه یا فسخ نفقه خود می‌کند که این مسئله محل تأمل است؛ زیرا بسیاری از چشم‌ پوشی‌های مالی ناشی از اضطرار زوجه مـی­باشد. همـچنین در ازدواج مسیار مفهوم نشوز و تمکین دگرگون می­شود، بدون اینکه از این مفاهیم تعریف جدیدی ارائه شود. البته عدم ثبت این ازدواج با وجود اینکه در بیشتر کشورهای عربی ثبت ازدواج دائم واجب است مسأله دیگر می‌باشد.

بیشتر بخوانید:

متن صیغه ازدواج موقت چیست و چه شرایطی دارد ؟

صیغه چیست و قوانین نکاح موقت در ایران چگونه است ؟

تفاوت های اساسی بین ازدواج موقت (صیغه) با زنا در چیست ؟