آیا می دانید اولین شهر مدور ایران کجاست؟

به گزارش سلام نو، شهر گور (یا اردشیر خوره) مکانی باستانی در شهرستان فیروزآباد استان فارس است. این شهر در اوایل قرن سوم میلادی به دستور اردشیر بابکان تأسیس شد. گور در زمان توسعه خود مرکز بخشی از استان فارس به نام کوره اردشیر کوره بوده است. پلان و نقش این شهر دایره ای شکل و دارای چهار دروازه اصلی به قطر دو کیلومتر است و ساختمان های دولتی و محل سکونت درباریان را در خود جای داده است.

بر اساس روایات در زمان کیجان در این دشت آبادی یا شهری وجود داشته که اسکندر مقدونی با فرستادن آب آن را ویران کرده است، سپس اردشیر بابکان اولین پادشاه ساسانی آب را تخلیه کرده و شهری جدید بنا کرده و آن را مقر خود قرار داده است. .
شهر گور اولین شهر مدور ایران و یکی از اولین شهرهای مدور جهان است. شهر باستانی گور اکنون متروکه است و شهر فیروزآباد کنونی در سه کیلومتری آن قرار دارد. از آثار موجود می توان به مناره شهر و تخت (چهار طاقی) اشاره کرد.

این مکان در سال 2018 به همراه مکان های مربوط به دوره ساسانی که در فیروزآباد، سروستان و کازرون قرار دارند، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

اردشیر ساسانی نام رسمی شهر تازه تأسیس خود را اردشیر کوره به معنای کوره اردشیر گذاشت. اما در منابع پیش از اسلام این شهر با نام گور نیز شناخته می شد که اعراب پس از اسلام آن را جور تلفظ می کردند. مورخان باستان این کلمه را به صورت دشت، صخره یا گودال تفسیر می کردند.

بر اساس افسانه ها، تاریخچه تاریخی این شهر به دوره هخامنشیان می رسد. اسکندر مقدونی که از مقاومت مردم این شهر به ستوه آمده بود دستور داد با بستن سد شهر را زیر آب ببرند.

اردشیر بابکان، پسر بابک، نوه ساسانیان، مؤسس معبد آناهیتا، پس از پیروزی اخوان پنجم، سلسله ساسانی را تأسیس کرد و شهر گور را مقر حکومت خود قرار داد. برخی از مورخان بر این باورند که تأسیس این شهر به دوره اشکانی باز می گردد زیرا ساخت شهر مدور مختص پارت بوده است. اردشیر پس از پیروزی بر اردوان این شهر را احیا کرد.

شهر گور در زمان ساسانیان به داشتن بزرگترین کتابخانه مشرق زمین و وجود کتاب های گرانبها و کمیاب معروف بود. شهر گور در آن زمان به اندازه شهر حوض بود و دارای چهار دروازه بود. در آن زمان شهر گور به دلیل مسیر تجاری با چین، هند، روم و بندر سیراف از رونق اقتصادی خاصی برخوردار بود. پس از فتح شهر گورا توسط مسلمانان در زمان خلیفه دوم، به فرماندهی (جداله بن عامر) به او جور اطلاق شد و به دلیل اهمیتی که داشت، خلفای راشد او را به فرمانداری منصوب کردند.

به گفته طبری، اردشیر در حدود سال ۲۲۴ میلادی به نشانه قدرت نمایی در برابر آخرین پادشاه اشکانی، شهر گور را احیا کرد. این شهر پس از اردشیر به دلیل ارتباط با سلسله ساسانی، محل سکونت و مرکز کوره اردشیر باقی ماند. این آرامگاه همچنین آخرین پایگاه جزگرد سوم ساسانی در ایران بوده است که در سال 29 هجری (در زمان خلافت عثمان بن عفان) به تصرف مسلمانان درآمد. جازگرد پس از سقوط این شهر، ایران را به اعراب واگذار کرد و از راه کرمان به خراسان گریخت. در زمان خلافت راشدین، فرماندار گور به عنوان فرماندار استان واحد بصره-اهواز-فارس منصوب شد.

در اوایل دوره اسلامی، پادشاهان آل بویه که شیراز را به تخت سلطنت خود نشاندند، به توسعه شهر گور نیز کوشیدند. به دستور عضدالدوله دیلمی مسجد و بیمارستان مربوطه در شهر ساخته شد.

گور در قرن چهارم هجری قمری شهری غنی و آباد با آب و هوای معتدل و آب فراوان و باغ ها و باغ های فراوان بود. باغ ها و خانه های اعیانی روستا را در شعاع یک مایلی پوشانده بودند. محصولات مختلفی در این منطقه تولید می شود. مانند عرقیات، میوه ها، پارچه ها و غیره، اما بدون شک گل رز در میان آنها اولین بود. گل رز به بسیاری از کشورها مانند چین، هند، بیزانس، مصر، یمن، مغرب عربی و اروپا صادر می شد. حتی گل سرخ قبر را در کشورهای اسلامی می‌شناختند و در میان اعراب به بوی مطبوع و رنگ نابش شهرت داشت. (امروزه به عربی محمد را الورد الجوری می گویند)

عرق گل خرما، عرق علف هجدوک، عرق زعفران و عرق بید از دیگر محصولات گیاهی این منطقه بود.

فیروزآباد فعلی

مقبره باستانی یا فیروزآباد در قرن هفتم یا هشتم هجری قمری به دلایل نامعلومی تخریب و خالی از سکنه شد. در عوض در بیرون دژ شهر قدیم روستایی پدید آمد که تا دوره کاجار به ده کوشک معروف بود. شهر فعلی فیروزآباد حاصل گسترش همین روستا است.

مجموعه اردشیر خوره بسیار هدفمند و با اولویت دفاعی طراحی شده است. دشت فیروزآباد که شهر بر روی آن بنا شده است از هر طرف توسط کوه احاطه شده است. راه اصلی ورود به دشت گذرگاه استراتژیک تنگاب است که در بالای آن کلاه دختر (محل اصلی اردشیر) قرار دارد.

نقشه شهر

اردشیر خوره به شکل دایره کامل به قطر 1940 متر ساخته شده است. این شهر با 20 دیوار شعاعی و سه دیوار حلقوی متحدالمرکز، در مجموع به 61 فضا تقسیم شده بود و دو حصار محکم بنایی با خندقی به عرض 35 متر در وسط محصور شده بود. شهر دارای چهار دروازه در چهار جهت بود. دروازه هرمز در شمال، دروازه اردشیر در جنوب، دروازه میترا در شرق و دروازه بهرام در غرب. از هر دروازه، خیابان اصلی به مرکز شهر منتهی می شد. جایی که بناهای دولتی و مذهبی در داخل دیواری مدور به قطر 450 متر حفظ شده است.

استحکامات دفاعی حتی در خارج از شهر نیز کشیده شده است. بقایای تار عنکبوت و شبکه شعاعی دیوارهای محافظ هنوز تا 10 کیلومتری مرکز اردشیر کوره در دشت و کوهپایه دیده می شود.

عتیقه جات در شهر

مناره میلو (تربال): ستونی مستطیل شکل از خار و گچ است که دقیقاً در مرکز هندسی دایره شهر قرار دارد. امروزه ارتفاع آن 33 متر و هر ضلع پایه آن 11 متر است. استفاده از Minaro Milo مشخص نیست. به گفته اصطخری، این آسیاب در بالای معابد آتش بوده و آبراهه از کوه مجاور به شهر کشیده شده است که آب را مانند فواره به بالای مناره می رساند. به گفته دیتریش هاف، این بنا بقایای یک برج پلکانی است که در هنگام ساخت حدود 78 متر ارتفاع داشته و احتمالاً قدرت و اقتدار پادشاه را در خود جای داده است. این مناره در 29 آذر 1316 با شماره ثبت 289 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

ترون (گنبد کرمان): بنایی دیگر در صد متری جنوب شرقی مناره است که اکنون فقط شالوده آن باقی مانده است. معمولاً استفاده از آن را پناهگاه یا قصر می دانند. در ژانویه 2005، باستان شناسان در قسمت شرقی تخت موفق به کشف دروازه های سنگی به سبک معماری پارسه با سنگفرش شدند.

رصدخانه: قدیمی ترین رصدخانه ایران در کنار نقوش رنگارنگ شاهزادگان ساسانی در شهر غور فیروزآباد قرار دارد. این رصدخانه شاهکار دانش ایرانیان آن زمان به شمار می رود. پروفسور دیتریش هاف در شهر فیروزآباد فارس کاوش کرد و ساختاری مدور ابداع کرد که پس از بررسی مشخص شد که قدیمی ترین نمونه رصدخانه های به دست آمده در ایران و متعلق به دوران ساسانیان است. نمونه های مشابهی از این سازه در دهلی و جیپور در هند وجود دارد. این بنای آجری مدور به قطر 65.5 متر است که در آن دوازده سکو با علائم نجومی وجود دارد. این سازه در کاوش های کمیته مشترک باستان شناسی ایران و آلمان در سال 1384 کشف شد.

نقش رنگارنگ چهار شاهزاده: در حفاری های انجام شده در سال ۱۳۸۴، برای اولین بار بر روی یکی از دیوارهای به دست آمده از این شهر، نقش چهار شاهزاده ساسانی کشف شد. چهار شاهزاده دو زن و یک مرد جوان در سنین نوجوانی هستند. این کنده کاری ها در کنار مناره و در کنار چاه های دوره اسلامی کشف شده است. این اولین بار بود که از زمان اردشیر اول و اوایل سلطنت ساسانی چنین نقش هایی به دست می آمد. در این نقش یکی از زنان که اندام و صورت کاملی به خود گرفته است در کنار نوجوانی ایستاده که بره حیوانی را در دست دارد. مرد جوان نیز در کنار زنی ایستاده است که تنها یک بدن و بدون سر باقی مانده است.

عتیقه خارج از شهر

قلعه دختر: قلعه-کاخی است در ارتفاعات فیروزآباد که بنای آن را به اردشیر بابکان نسبت می دهند. در بالاترین قسمت قلعه بقایای تالار با ایوان بزرگ و سقف گنبدی وجود دارد که احتمالاً برای اردشیر و خاندان سلطنتی در نظر گرفته شده است. مجموعه دژ دختر و استحکامات اطراف بخشی از استحکامات بقعه بوده است.

آتشکده اردشیر پاپکان: بنایی است باشکوه در شمال شهر گورا که احتمالاً محل سه آتش مقدس یا محل سکونت و تالار عمومی اردشیر شاه بوده است. ویژگی های اساسی معماری ساسانی مانند ایوان بزرگ ورودی، حیاط اندرونی با ایوان های رو به رو و اتاق های گنبدی شکل در این بنا به خوبی دیده می شود. کشف چهار نقاشی دیواری از شاهزادگان ساسانی در سال 2005 توجه بسیاری را به این مکان جلب کرد.

پل مهر نرسا: پلی بود در گذرگاه تنگاب که به دستور مهر نرسا وزیر مقتدر ساسانی ساخته شد. و نزدیک تاج اردشیر واقع شده است. از این پل که در گذشته بیش از 50 متر طول داشت، یک دهانه اصلی و چند فرعی داشت که اکنون فقط یک پایه سنگی بزرگ باقی مانده است. بدنه این پایه از سنگ و ساروج و نما از قطعات سنگ تراشیده شده که با گره های آهنی به هم متصل شده اند. مهرنارسه که متولد یکی از روستاهای اردشیر خوره بود، فعالیت های عمرانی زیادی در این منطقه انجام داد. در کتیبه کوتاه پهلوی که در کنار نقش اردشیر گذاشته، خود را بانی پل معرفی می کند و برای مسافران و رهگذران دعا می کند.

بر روی دیوارهای صخره های تنگاب نیز دو نقاشی وجود دارد:

نقش پیروزی: در این نقش اردشیر و پسرش شاپور سوار بر اسب در میدان نبرد نشان داده می شوند و نیزه اردشیر اردوان شاه را از اسبش می زند.

تاج اردشیر: تصویری از اردشیر که در حضور درباریان پادشاهی را از اهورامزدا می گیرد.

مشاهیر شهر گور

فرکه مردی از بهرامان، قاضی گور و معاصر حصر پرویز بود. وی مؤلف ماداگان هزار دادستان، مهمترین متن حقوقی به جا مانده از دوران ساسانی است. این کتاب مجموعه‌ای از قوانین اوستایی باستان، تصمیمات دادگاه‌های قبلی و فرمان‌های اداری پادشاهان است که برای شناخت فقه ایران ساسانی بسیار مهم است. اطلاعات زیادی از زندگی این شخصیت در دست نیست.

عبدالله بن مکفه، ادیب و مترجم بزرگ قرن دوم هجری نیز در شهر گورا به دنیا آمد. او کتاب های ارزشمندی در زمینه فلسفه، اخلاق و حکومت از فارسی میانه به عربی ترجمه کرده است. ابن مکفه از سخنوران مشهور زمان خود بود و نقش مهمی در تأسیس نثر فنی عربی داشت. وی در سال 142 هجری قمری به دستور خلیفه منصور عباسی کشته شد.

محل

دشت فیروزآباد که در میان کوه های مرتفع احاطه شده بود نیز از نظر امنیتی و استراتژی بسیار حائز اهمیت بود. رودخانه ای که به نام های تنگاب، فیروزآباد، حنیفکان و براز معروف بود نیز از این ناحیه می گذرد. این شهر باستانی در جنوب غربی استان فارس و در صد کیلومتری جنوب شیراز و سه کیلومتری شهر فیروزآبادا قرار دارد.

منبع: تریپ یار