● تاریخچه
در زمان کمبوجیه سمنان مانند پلی سه ایالت ری و خراسان و استرآباد را به هم وصل می کرد .در دوره های بعدی نیز منطقه سمنان مورد توجه خاص حکومتهای مرکزی قرار گرفت و منازعه ها و مناقشه های متعدد بر سراین منطقه بین قدرتمندان در گرفت .اشکانیان هم ایران را به هجده ایالت تقسیم کرده بودند که یکی از آنها کمیس یا قومس در نواحی سمنان و دامغان بود .
از زمان سلسله طاهریان تا غزنویان نیز سمنان اهمیت خود را حفظ کرد و ازجمله مناطقی بود که شاهد انبوه کشمکشها بود .یکی از حکام معروف ایالت کومش در زمان غزنویان امیر اجل بختیاربن محمد معروف به ابوحرب بختیار بود که بانی منار مسجد جامع سمنان و بقعه پیر علمدار کرمان بود .سمنان در دوران مغول همچون سایر نقاط ایران از حملات در امان نماند و متحمل خسارات فراوان شد .
● مراکز تاریخی و باستانی
Image▪ برج چهل دختران
در اواسط خیابان حکیم الهی و بر سر راه شهر به محلات ثلاث برج کهنه و قدیمی و نیمه مخروبه ای وجود دارد که بنام برج چهل دختر یا چهل دختران نامیده میشود . وجه تسمیه این برج چنین است که مردم معتقد برج مذکور را چهل دختر که دست از تعلقات دنیوی کشیده و تارک دنیا شده بودند با گل و خشت ساخته اند .
قدر مسلم این است که تاریخ بنای برج با آتشکده به زمان قبل از اسلام بر میگردد. همانطور که از نام کوشمغان و زاوغان که در نزدیکی برج قرار دارد برمی آید و با توجه به مقام مغ که پیشوای زردشتیان بود می توان اطمینان داشت که برج مذکور زمانی آتشکده و یکی از اماکن متبرکه زردشتیان بوده است .
این بنا به صورت برج هشت ضلعی است که هر ضلع آن در خارج ۴.۵ و در داخل ۲.۸۰ متر است , ارتفاع برج در بعضی قسمتها ۱۰ متر و در قسمتهای نسبتا سالم دیگر به دوازده متر میرسد ضخامت دیوار تقریبا ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتر است .
▪ دروازه ارگ سمنان
یکی از آثار تاریخی و با ارزش و زیبای سمنان , دروازه ارگ , بازمانده هنر دوران قاجار است که در تقاطع خیابانهای آیت الله طالقانی و شیخ فضل الله نوری واقع شده است . دروازه ارگ در گذشته درِ شمالی ارگ دولتی بود که هنگام تخریب ارگ به سبب شکایت فرهنگ دوستان و پیگیری آنان از ویرانی این دروازه جلوگیری به عمل آمد .
دروازه ارگ در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و حکومت انوشیروان میرزا ضیاءالدوله فرزند محمد رحیم میرزا پسر دهم عباس میرزا نایب السلطنه که از سال ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۵ هجری حاکم ایالت قومس بود بنا شد . این دروازه دو نمای شمالی و جنوبی دارد که نمای شمالی آن به مراتب زیباتر از نمای جنوبی آن است.
▪ ارگ علاء
ارگ علاء در ۹ کیلومتری جنوب شرقی سمنان و کنار جاده سمنان به پایگاه هوایی در بخش علاء واقع شده است و یکی از آثار تاریخی اواسط قاجاریه به شمار میرود که به ثبت آثار تاریخی رسیده است . مساحت تقریبی آن در حدود ۱۰۰ متر و دارای زیربنایی در حدود ۱۲۰ متر است . ارتفاع آن حدود ۴.۵ متر, با اضافه شدن طبقه دوم به حدود ۸ متر می رسد . بنای ارگ به شکل شش ضلعی و ساختمان آن در دو طبقه ساخته شده است که ظاهرا محل حکومت محلی نیز بود.
▪ دارالحکومه سمنان
این بنا در جنوب شهر و در میدان ابوذر غفاری (پاچنار) واقع شده است . بنای دارالحکومه را به دوره فتحعلی شاه قاجار و پیش از زمان حکومت حاجی بهمن میرزا بهاء الدوله پسر فتحعلی شاه در سمنان نسبت میدهند . قبل از اینکه ساختمان ارگ دولتی سمنان در شمال شهر احداث شود , دارالحکومه سمنان در جنوب شهر و در همین بنا که امروز به خانه کلانتر معروف است مستقر بود .
Image▪ شکارگاه ملاده ( خانه ابراهیم خان )
در روستای سرسبز و خوش آب و هوای ملاده (در حدود ۷۰ کیلومتری شمال سمنان) دو عمارت بزرگ و باستانی و زیبا وجود دارد که در دو سمت شرق و غرب به فاصله حدود ۵۰ متر به موازات یکدیگر قرار گرفته اند. مصالح اصلی بنا, خشت و آجر و نمای آن آجر و گچ است . هر یک از این دو نوع ساختمان دو طبقه و دارای تعداد زیادی اتاق و راهروی مربوط به اتاقها و طبقه فوقانی است . معماری ساختمانهای مذکور بسیار زیباست .
▪ مناره سلجوقیان سمنان
این مناره که در زمره زیباترین منارهای تاریخی دوره سلجوقی است , در گوشه شمال شرقی مسجد جامع سمنان و در کنار شبستان شرقی واقع شده و به منار مسجد جامع نیز معروف است .ارتفاع منار کنونی از سطح قاعده ۳۱.۲۰ متر و از روی بام ۲۵.۷۵ متر است که به علت وجود شبستان شرقی در پای منار ۵/۵ متری, قسمت تحتانی آن دیده نمیشود . محیط مناره همجوار بام مسجد بیش از پنج متر است .
▪ آرامگاه شیخ علاء الدوله سمنانی
این ساختمان واقع در روستای صوفی آباد سمنان, در آغاز بنایی رفیع و با عظمت بود که بدستور عمادالدین جمال الدین عبدالوهاب وزیر سلطان محمد خدا بنده از خشت خام ساخته شد, سپس خانقاهی برآن افزود ودر آنجا به ریاضت پرداخت و پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شد.بنای خانقاه وآرامگاه این عارف مشهور که بازمانده معماری اواخر قرن هشتم است , به علت نداشتن استحکام و بی توجهی روبه ویرانی نهاد .به طوری که به جز دو ستون ایوان بقیه بنا منهدم شد .
▪ مقبره پیرنجم الدین
این مقبره منسوب به پیر نجم الدین دادبخش یا تاج بخش در گورستانی به همین نام در سمنان واقع شده است از شجره نامه مدفون این آرامگاه اطلاع صحیحی در دست نیست, ولی عده ای وی را یکی از سرداران ملی سمنان در حمله مغول می دانند. مقبره پیر نجم الدین که یکی از آثار دوره مغول است , شامل ایوان , حرم و گنبد است و به علت اینکه قبلا در وسط گورستان قرار داشته و حالا در خیابان میباشد صحن ندارد.
▪ آرامگاه حکیم الهی
آرامگاه این حکیم در نزدیکی میدان امام خمینی سمنان و در کنار خیابان حکیم الهی مقابل دبیرستان دهخدا واقع شده و مدفن یکی از چهره های تابناک فلسفه و حکمت و یکی از مفاخر گرانمایه سمنان است .
بنای آرامگاه را ایوان و چند سالن و اتاق تودرتو تشکیل میدهد. بر پیشانی ایوان که مشرف به خیابان است و حدود پـنـج متـر ارتفاع دارد کتیبه ای از جنس کاشی قرار گرفته است. حکیم الهی در رمضان ۱۲۴۳ مـتـولـد و در ربـیـع الاول ۱۳۲۳ هجری قمری فوت کرد . آرامگاه مذکور با تلاش پسرش حاج عبدالجواد الهی در سال ۱۳۲۱ شمسی بنا شد.
▪ مقبره درویش محمد
در قسمت شمالغربی سمنان و در روستایی به نام مومن آباد بین راه شوسه سمنان به فیروزکوه مقبره ای به نام درویش محمد وجود دارد. از تاریخ فوت و دفن این آرامگاه اطلاع درستی در دست نمی باشد. ولی گفته شده که وی یکی از عارفان قرن هشتم و از پیروان عارف بزرگ وار شیخ علاء الدوله سمنانی بوده, برخی نیز می گویند که مقبره تقی الدین علی دوستی سمنانی شاگرد معروف شیخ باشد. درویش محمد به علت وارستگی و کرامتی که داشت مورد توجه و احترام مردم سمنان و نواحی آن بود و به همین جهت, درویش مومن آباد نیز نامیده شده است.
▪ قلعه های سارو
در ۱۰ کیلومتری شمال شرقی سمنان در نقطه ای کوهستانی به نام سارو آثار دو قلعه بسیار محکم و تسخیر ناپذیر موجود است که طرز ساختمان و انتخاب محل بنای آنها قابل توجه و درخور تحقیق است . این قلعه ها در دو طرف کلاته یا مزرعه سارو که چشمه ساری زیبا است واقع شده اند. قلعه شمالی بر اثر گذشت زمان و بروز سوانح طبیعی و خرابکاری افراد گنج یاب تا اندازه ای ویران شده و خالی از سکنه است ولی اسکلت محکم آن ابهت خاصی به این دره بخشیده است .
▪ قلعه کوشمغان
در سه کیلومتر ی غرب سمنان سه محله وجود دارد که در حال حاضر به نام های کوشمغان, زاواغان و کدیور خوانده میشوند و مجموع این سه محله را نیز محلات ثلاث مینامند. با توجه به آثار موجود, محله های مذکور از محله های بسیار کهن سمنان محسوب میشوند. نام اصلی کوشمغان کوشک مغان بود که براثر کثرت استعمال کوشمغان شده است. در این محله قلعه قدیمی ویرانی وجود دارد که در گذشته خندقی نیز در اطراف آن وجود داشت و مردم با استفاده از تخته پل وارد قلعه میشدند. در قلعه که از گذشته باقی مانده یکپارچه از سنگ است.
▪ قلعه لاسگرد
در بین بقعه سیدرضا و شمال کاروانسرای شاه عباسی لاسگرد , یکی از معروفترین قلعه های سمنان به نام دژ لاسگرد وجود دارد که با توجه به سرحدی بودن قریه لاسگرد در دوران قبل از اسلام به ویژه در زمان اشکانیان , احتمال می رود این قلعه در زمان اشکانیان بنا شده باشد .این قلعه مستحکم که با خشت های خام بزرگ ساخته شده تا اواسط دوره قاجاریه پابرجا بود و پس از این تاریخ روبه ویرانی نهاد . آنچه اکنون از این قلعه عظیم مانده گذرگاهای زیرزمینی سه طبقه ای است که همه به یکدیگر راه دارند .